Kinh tế thị trường xã hội: Nguồn gốc tư tưởng và thực tế áp dụng tại Đức [Kỳ 1]

Kể từ sau Thế chiến II, Đức theo đuổi mô hình Kinh tế thị trường xã hội (Social Market Economy), mang lại những bước tiến ngoạn mục cho nền kinh tế Đức trong thời gian ngắn. Mô hình này khiến nước Đức, từ đống đổ nát sau Thế chiến II, vươn lên vị trí nền kinh tế lớn thứ hai thế giới những năm 1970.

Đây là mô hình kinh tế dựa trên nền tảng lý thuyết “Tự do trong trật tự” (Ordoliberalism) do trường phái Freiburg, đứng đầu là Giáo sư Walter Eucken khởi xướng những năm 1930. Mô hình kinh tế thị trường xã hội đã được thay đổi và bổ sung theo từng thời kỳ, nhưng tới nay những chính sách chủ đạo của nó vẫn còn được áp dụng không chỉ ở Đức, mà còn tại nhiều nền kinh tế phát triển khác trên thế giới. Việc nghiên cứu mô hình kinh tế xã hội thị trường Đức không chỉ đem đến giá trị học thuật, mà còn có tính thực tiễn cao.

Bối cảnh lịch sử

Sau Thế chiến I, Cộng hòa Weimar được thành lập vào năm 1918 với đảng Dân chủ Xã hội đứng đầu.

Về mặt chính trị, nhà nước chủ trương thiết lập nền dân chủ tự do. Trong khi đó, các chính sách kinh tế chịu ảnh hưởng nhiều từ lý thuyết Karl Marx, vai trò của nhà nước được tăng cường, các ngành công nghiệp nặng bị quốc hữu hoá, các mỏ than địa phương bị xã hội hoá.

Khi Hitler lên nắm quyền, để giải quyết tình trạng tỷ lệ thất nghiệp tăng cao, Đức Quốc xã đã sử dụng chính sách tín dụng tỷ lệ rủi ro cao. Tuy rằng chính sách này đã giải quyết thành công vấn đề thất nghiệp, nâng cao uy tín của Quốc xã nhưng mặt khác, tiềm lực kinh tế có hạn, không đủ trang trải chi phí khổng lồ đã dẫn đến tình trạng kiệt quệ. Hậu quả là Quốc xã phải giải quyết vấn đề tài chính bằng quyền lực thông qua phát hành công trái cưỡng chế, buộc các ngân hàng và tổ chức liên quan cho nhà nước vay tiền, đồng thời tịch thu tài sản của các doanh nhân Do Thái. Chiến tranh cũng là biện pháp Đức Quốc xã sử dụng nhằm thoát khỏi tình trạng cạn kiệt tài chính.

Trong bối cảnh suy thoái kinh tế toàn cầu diễn ra những năm 1930, chính sách kinh tế của Đức Quốc xã thất bại. Nhằm tìm kiếm con đường đưa đất nước thoát khỏi tình trạng hiện tại, các nhà kinh tế học Đức đã ra sức tìm kiếm các tư tưởng, mô hình, chính sách phù hợp. Nổi bật nhất trong số đó là nỗ lực của các nhà nghiên cứu thuộc trường phái Freiburg (Freiburg School), Frankfurt, đứng đầu là giáo sư Walter Eucken.

Tuy nhiên, dưới thời Đức Quốc xã, ông Walter Eucken cùng nhiều thành viên khác của trường phái Freiburg bị đàn áp, bỏ tù, sa thải; nhiều thành viên buộc phải di cư sang các nước khác để lánh nạn. Chỉ sau khi Thế chiến II kết thúc, các thành viên mới có thể triển khai công trình nghiên cứu của họ một cách hệ thống, bài bản, chủ động.

Tuy vậy, lý thuyết Tự do trong trật tự (Ordoliberalism) do trường phái Freiburg khởi xướng đã để lại dấu ấn lớn, trở thành nền tảng cho chính sách Kinh tế thị trường xã hội hậu chiến ở Tây Đức, góp phần đưa nước Đức phát triển từ tình cảnh nghèo khó, điêu tàn năm 1945 trở thành một trong những quốc gia có nền kinh tế phát triển nhất châu Âu và thế giới.

Quá trình hình thành

Kinh tế thị trường xã hội là khái niệm về một hình thái kinh tế thị trường mới được khởi xướng và thực hiện đầu tiên bởi Đảng Liên minh Dân chủ Thiên chúa giáo dưới thời Thủ tướng Konrad Adenauer tại Cộng hoà Liên bang Đức (Tây Đức) năm 1948, nhằm cứu vãn nền kinh tế trì trệ của Đức sau Thế chiến II.

Mô hình kinh tế thị trường bị ảnh hưởng không chỉ bởi cục diện nước Đức thời hậu chiến mà còn bởi các ý thức hệ đã tồn tại trước đó. Nền tảng kinh tế của mô hình kinh tế thị trường được xây dựng dựa trên học thuyết Tự do trong trật tự của thị trường phái Freiburg. Trong khi đó, nền tảng xã hội của mô hình kinh tế thị trường được cho là chịu nhiều ảnh hưởng đến từ Thiên chúa giáo.

Chủ nghĩa Tự do trong Trật tự được hình thành bởi các học giả tiêu biểu thuộc Trường phái kinh tế Freiburg như ông Walter Eucken, Wilhelm Ropke và Alexander Rustow. Chủ nghĩa này được phát triển như biện pháp nhằm ngăn chặn hậu quả của chủ nghĩa tự do không được kiểm soát vào đầu thế kỷ XX và chủ nghĩa can thiệp tài khóa và tiền tệ của Đức Quốc xã sau đó.

Về lý thuyết, Chủ nghĩa Tự do trong Trật tự đề cao sự cần thiết của một khuôn khổ lập pháp hoặc hiến pháp ổn định nhằm đảm bảo tính công bằng trong kinh doanh và tự do kinh tế cho tất cả các thành viên thị trường tư nhân. Do đó, Nhà nước cần điều tiết thị trường theo cách sao cho kết quả thị trường xấp xỉ với kết quả lý thuyết trong một thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Lạm phát được coi là làm sai lệch các tín hiệu giá có giá trị và tạo ra chi phí kinh tế cao. Vì vậy, chủ nghĩa Tự do trong Trật tự đề cao vai trò của việc ổn định tiền tệ và giữ tỷ lệ lạm phát thấp.

Theo giáo sư Walter Eucken, nhiệm vụ của nhà nước là kiến tạo khung trật tự kinh tế bao gồm hệ thống luật pháp, quy định đi kèm do quốc hội ban hành, cơ chế giám sát thị trường, nhưng không can thiệp sâu vào các hoạt động kinh tế. Khi đó, thị thường được điều tiết tiết bởi hệ thống pháp luật. Đồng thời, nhà nước đưa ra chính sách để đảm bảo thị trường hoạt động hiệu quả.

Mô hình Kinh tế thị trường xã hội còn chịu ảnh hưởng bởi Thiên chúa giáo. Một nhân vật không thể không nhắc đến của nền kinh tế hậu chiến Tây Đức là Bộ trưởng Kinh tế Ludwig Erhard, người có lập trường ủng hộ chủ nghĩa Tự do trong Trật tự, Trường phái Freiburg và nền dân chủ Thiên chúa giáo. Ngoài ra, người có công trong việc triển khai thuyết Tự do trong Trật tự để áp dụng vào chính sách kinh tế hậu chiến, giáo sư Alfred Muller-Armack đã mô tả ba mục đích lớn của hệ thống kinh tế như sau: một là, phục vụ tự do con người; hướng đến nền tự do toàn diện nhưng không lộn xộn; hai là, đảm bảo sự công bằng, bình đẳng cũng như an ninh xã hội; đảm bảo các gia đình được hưởng mức sống đầy đủ và con người được hưởng thành quả xứng đáng với những gì họ đã làm, cống hiến. Ý tưởng này đã được ông Muller-Armack đề cập trước đó, song trong bối cảnh hỗn loạn sau chiến tranh, nó lại càng được nhấn mạnh và chú trọng hơn; ba là, hòa hợp mọi xu hướng xã hội.

Phác thảo đầu tiên về Kinh tế thị trường xã hội được đúc kết từ tác phẩm Điều khiển kinh tế và Kinh tế thị trường của giáo sư Alfred Muller-Armack được phát hành năm 1947. Đây cũng là lần đầu tiên thuật ngữ “Kinh tế thị trường xã hội” chính thức xuất hiện. Tác phẩm này đã mô tả chính sách phát triển kinh tế toàn diện cho thời hậu chiến, bao gồm chính sách bảo vệ tự do cạnh tranh, chính sách giá cả, thiết lập cấu trúc kinh tế, chính sách xã hội, trật tự về công nghiệp xây cất và gia cư, về tác động lên cấu trúc xí nghiệp, chính sách ngoại thương, chính sách tiền tệ và tín dụng, chính sách chu kỳ kinh tế. Kinh tế thị trường xã hội được xem là thiết lập một xã hội mở rộng. Tuỳ theo từng thời kỳ, nhà nước cần có điều chỉnh cho phù hợp với tình hình kinh tế hiện thời và luôn tìm giải pháp cho những vấn đề mới.

Dựa trên những chính sách kinh tế cụ thể, toàn diện của cuốn sách, ông Ludwig Erhard đã soạn ra luận đề quan trọng cho cuộc tranh cử đầu tiên năm 1949. Sau khi Cộng hoà Liên bang Đức thành lập, bản thảo thứ hai đã được cải tiến năm 1950 để chuẩn bị cho các đạo luật kinh tế và xã hội mà Quốc hội Đức sẽ thảo luận và phê duyệt làm khung trật tự. Một số đạo luật quan trọng ban hành trong thập niên 1950 vẫn còn có giá trị đến nay như luật chống hạn chế cạnh tranh và luật bảo hộ lao động. Bản thảo thứ ba, đề xuất năm 1950, được ông Muller-Armack coi là “giai đoạn hai của Kinh tế thị trường xã hội”.

Với những bản phác thảo tương đối đầy đủ và thuyết phục, Kinh tế thị trường xã hội đã trở thành cương lĩnh hành động và khẩu hiệu chính trị dưới thời Thủ tướng Konrad Adenauer và người kế nhiệm Ludwig Erhard, góp phần mang lại “phép màu kinh tế” cho nước Đức thời kỳ hậu chiến.

(còn tiếp)