'Gỡ vướng' cho mô hình kinh tế chia sẻ tại Việt Nam

Ngày 12/8/2019, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 999/QĐ-TTg phê duyệt Đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ. Hội thảo nhằm làm rõ tình hình 3 năm triển khai thực hiện các giải pháp nhiệm vụ thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ đã được nêu tại Quyết định số 999/QĐ-TTg cũng như thảo luận về các vấn đề đang nổi lên trong bối cảnh mới hiện nay, để đề xuất kiến nghị giải pháp tiếp tục thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ trong thời gian tới.

Mô hình kinh doanh mới

Cách mạng Công nghiệp 4.0, các hình thức việc làm mới dần xuất hiện, bao gồm: Kinh tế chia sẻ (sharing economy), kinh tế tiếp cận (access economy), kinh tế theo yêu cầu (on-demand economy), kinh tế hợp tác (cooperative economy), kinh tế việc làm tự do (gig economy).

Đại dịch Covid-19 bùng nổ, làn sóng người lao động dịch chuyển từ thành thị về nông thôn, từ khu vực chính thức sang phi chính thức tham gia vào hệ thống cung ứng dịch vụ từ xa trên web, cũng như các dịch vụ vận tải như taxi, giao hàng, đồ ăn … nhờ các ứng dụng Grab, Gojek, Lalamove, Ahamove, Baemin…

Các hình thức dịch vụ này đại diện cho nền kinh tế việc làm tự do - Gig. Ưu điểm của Gig là linh hoạt và tự do. Hạn chế là việc làm bấp bênh, thiếu tính ổn định, sụt giảm lưới an sinh cho người lao động và khó khăn trong xác định mối quan hệ đối tác kinh doanh…

Ông Lưu Đức Khải, Phó Trưởng ban phụ trách, Ban Nghiên cứu các vấn đề xã hội (CIEM) cho rằng, bản chất của mô hình kinh tế chia sẻ là một mô hình kinh doanh mới tận dụng lợi thế của phát triển công nghệ số. Mô hình kinh doanh này giúp tiết kiệm chi phí giao dịch và tiếp cận một số lượng lớn khách hàng thông qua các nền tảng số.

Đối tượng tham gia kinh tế chia sẻ bao gồm: Người sử dụng cá nhân, doanh nghiệp xã hội, doanh nghiệp phi lợi nhuận, doanh nghiệp vì lợi nhuận, cộng đồng địa phương, Chính phủ. Kinh tế chia sẻ chưa phát triển mạnh ở nhiều nước nhưng có tiềm năng phát triển lớn. Bằng chứng chính là trước và sau đại dịch Covid-19.

Chia sẻ tại Hội thảo, bà Đặng Thùy Trang, đại diện Grab Việt Nam cho biết, hoạt động quản lý Nhà nước về kinh tế chia sẻ được thể hiện qua Quyết định 999/QĐ-TTg ngày 12/8/2019 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ.

Trên các lĩnh vực cụ thể có quy định tại Nghị định 10/2020/NĐ-CP quy định về kinh doanh và điều kiện kinh doanh vận tải bằng xe ô tô; Nghị định 52/2013/NĐ-CP và Nghị định 85/2021/NĐ-CP quy định về thương mại điện tử; Nghị định 126/2020/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Quản lý thuế; Nghị định 91/2022/NĐ-CP sửa đổi Nghị định 126/2020/NĐ-CP về quản lý thuế.

Nhiều thách thức

Tại Hội thảo, các chuyên gia cho rằng, kinh tế chia sẻ đang gặp những thách thức mới, đòi hỏi phải có giải pháp phù hợp thúc đẩy nền kinh tế số nói chung và thúc đẩy an sinh xã hội cho cá nhân kinh doanh tham gia kinh tế chia sẻ nói riêng.

Về vấn đề lao động trong mô hình kinh tế chia sẻ tại Việt Nam, TS. Bùi Thái Quyên - Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ LĐTB&XH) cho biết, vấn đề người lao động khi trở thành đối tác của các nền tảng công nghệ chính là vấn đề lao động phát sinh mới và đang gây tranh cãi. Nghị định 10/2020/NĐ-CP (thay thế Nghị định 86/2014) về kinh doanh và điều kiện kinh doanh vận tải bằng ô tô đã được ký và có hiệu lực thi hành từ ngày 1/4/2020, quy định taxi công nghệ là một ngành kinh doanh có điều kiện; chưa có quy định đối với xe ôm công nghệ.

Người lao động tham gia lĩnh vực vận tải công nghệ có nhiều thuận lợi như công việc linh hoạt và tự chủ; thời gian linh hoạt; công việc phù hợp với khả năng và sở thích cá nhân cũng như ít bị áp lực, không bị phân biệt đối xử... Họ có quyền tham gia vào hội bạn hữu đường xa, nhóm tài xế cùng hãng xe (được bảo trợ của hãng), nhóm tài xế công nghệ (tự phát).

Tuy nhiên, theo bà Quyên, người lao động trong lĩnh vực này không được đàm phán về các điều khoản hợp đồng (độc quyền nền tảng) như hợp đồng đối tác cung cấp dịch vụ với hãng xe, hợp đồng cung cấp dịch vụ với hợp tác xã. Họ không có ngày nghỉ cố định trong tháng, ngày cuối tuần, lễ, Tết. Họ nghỉ ốm sẽ không có lương, nếu nghỉ bảo trì xe là mất thu nhập.

Cùng với đó, hợp đồng giữa hai bên và các quy định của công ty nền tảng cho phép công ty chấm dứt hợp đồng một cách dễ dàng mà không cần phải bồi thường hoặc trợ cấp gì cho người lao động. Có những trường hợp khoá tài khoản hoặc chấm dứt hợp đồng nhưng hoàn toàn dựa trên nhận xét của khách hàng hoặc đánh giá đơn phương của phía công ty.

"Cần xác định rõ người lái xe công nghệ (Grab Bike) có phải là người lao động không? Và cần nâng cao kỹ năng, trình độ nhận thức của người lao động để họ lựa chọn những công việc phù hợp”, bà Quyên khuyến nghị.

Trao đổi về một số vấn đề về hoàn thiện quy định pháp luật điều chỉnh mô hình kinh tế chia sẻ ở Việt Nam hiện nay, bà Dương Thu Hương, đại diện Viện Khoa học Pháp lý, Bộ Tư pháp cho biết, Hiến pháp năm 2013 và các văn bản quy phạm pháp luật Việt Nam đã quy định khá chi tiết về quyền tự do kinh doanh. Tuy nhiên, trong thực tiễn, việc hiện thực hóa quyền tự do kinh doanh đối với một số loại hình kinh doanh mới trong kinh tế chia sẻ còn gặp một số vướng mắc.

"Về vấn đề quyền tự do kinh doanh, giữa 'ghi nhận' quyền tự do kinh doanh và 'bảo đảm thực thi' quyền này trên thực tiễn vẫn còn khoảng cách. Tư duy 'quản không được' hoặc 'chưa hiểu rõ' thì cấm gây cản trở việc thực thi quyền tự do kinh doanh trong nền kinh tế chia sẻ”, bà Hương chia sẻ.

Trong quyền lợi cho người tiêu dùng, bà Hương cũng nêu rõ, pháp luật Việt Nam hiện hành còn thiếu các quy định về quản lý chất lượng sản phẩm hoặc dịch vụ để bảo vệ người tiêu dùng, đặc biệt là xác định rõ hơn nghĩa vụ về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong hoạt động thương mại điện tử có liên quan đến kinh tế chia sẻ.

Bà Dương Thu Hương khẳng định, kinh tế chia sẻ vẫn là một xu hướng mới, cần tiếp tục nghiên cứu, theo dõi sự phát triển của mô hình này. Tư duy lập pháp mở và linh động để người chính sách, các nhà lập pháp đồng hành cùng các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Trong bối cảnh khung pháp lý thường đi sau thực tế, việc cho áp dụng thử nghiệm chính sách mới là cách ứng xử của cơ quan nhà nước nên làm đối với những công nghệ mới.

Vấn đề cấp thiết đặt ra là cần sớm ban hành khung khổ pháp lý để thuận lợi cho các doanh nghiệp trong việc đăng ký kinh doanh cũng như hoạt động dưới sự quản lý của cơ quan nhà nước nhằm giảm thiểu rủi ro cho các bên tham gia.

Nhà nước cần có chính sách tạo điều kiện và hỗ trợ cho các doanh nghiệp truyền thống chuyển đổi hình thức kinh doanh; giải quyết các vấn đề nảy sinh về lao động, việc làm, an sinh xã hội của khu vực kinh doanh truyền thống khi bị thu hẹp thị phần trong cạnh tranh với các loại hình kinh tế chia sẻ, giảm thiểu các xung đột xã hội có thể nảy sinh.

Trong bảo vệ dữ liệu cá nhân, cần thống nhất nội hàm dữ liệu cá nhân thay vì sử dụng nhiều thuật ngữ thông tin cá nhân, bí mật cá nhân, bí mật gia đình… như hiện nay. Mở rộng phạm vi các vấn đề được bảo vệ bởi các văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ dữ liệu cá nhân, đặc biệt các thông tin nhạy cảm.

Bà Hoàng Thị Thu Trang, Phó trưởng phòng điều tra hành vi hạn chế cạnh tranh, Cục Cạnh tranh và bảo vệ người tiêu dùng (Bộ Công Thương) cũng chỉ ra những rào cản cạnh tranh trong kinh tế chia sẻ tại Việt Nam: rào cản về vốn; rào cản pháp lý; rào cản từ hiệu ứng mạng lưới của các nền tảng số lớn; rào cản từ sự độc quyền sở hữu; rào cản từ chiến lược hình thành hệ sinh thái số.

Để thúc đẩy cạnh tranh trong kinh doanh theo mô hình kinh tế chia sẻ tại Việt Nam cần xây dựng và ban hành hướng dẫn chi tiết thực thi pháp luật cạnh tranh; xây dựng và ban hành bộ quy tắc ứng xử dành cho các nền tảng lớn; hướng dẫn doanh nghiệp xây dựng và thực hiện chương trình tuân thủ pháp luật cạnh tranh tại doanh nghiệp; điều tra, xử lý các hành vi vi phạm pháp luật về cạnh tranh...