Ngoại giao thời đại Trí tuệ nhân tạo

Bảy rưỡi sáng, sau khi ngồi vào bàn làm việc, ông đại sứ hỏi: “Hôm nay thời tiết tại New Delhi thế nào, Alexa?”

Một giọng nữ vang lên từ một vật thể hình tròn trên bàn: “Thưa ngài, hôm nay thời tiết tại Thủ đô khá dễ chịu, nhiệt độ trung bình 25 độ C”.

Ông lại hỏi: “Tình hình Ấn Độ và thế giới hôm nay có gì mới?”

Vẫn giọng nói từ vật thể để trên bàn: “Tại Ấn Độ, đáng chú ý nhất là mức độ hạn hán đã lên đến mức báo động tại các bang miền Trung, trong khi Quốc hội sẽ bắt đầu phiên họp mùa Đông với nhiều dự luật sẽ được thông qua. Trên thế giới, giao tranh tái bùng phát giữa các lực lượng ly khai với chính phủ tại Colombia, trong khi chiến dịch tranh cử Tổng thống chính thức bắt đầu tại Mỹ”.

Đoạn hội thoại trên đây giữa ông Đại sứ với cô thư ký ảo tên là Alexa không phải là chuyện viễn tưởng. Từ mấy năm nay trong phòng làm việc của ông Đại sứ, cô thư ký ảo Alexa đã thay thế vị trí của cô thư ký bằng xương bằng thịt.

Alexa chính là một sản phẩm Trí tuệ nhân tạo (AI) do công ty Amazon chế tạo. Những sản phẩm AI đang hiện diện ngày càng nhiều như các trợ lý ảo như Alexa, Siri và Google, những chiếc xe tự lái của Tesla, máy bay không người lái... AI không còn là khái niệm xa xôi, viễn tưởng, mà đang từng bước đi vào cuộc sống và công việc của con người, nhất là các nhà ngoại giao.

Định hình lại thế giới

Các nghiên cứu đầu tiên về AI có từ lâu, nhưng chỉ đạt được bước đột phá những năm gần đây. Theo dự báo, AI có khả năng phiên dịch vượt con người vào năm 2024, viết bài diễn văn hoàn chỉnh vào năm 2026. Công nghệ AI sẽ đạt đỉnh cao vào năm 2030 và sẽ thay con người trong hầu hết công việc. AI làm tăng năng suất lao động, đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế dịch vụ và sự phát triển của chuỗi giá trị toàn cầu, từ đó làm tăng trưởng kinh tế và mở ra cơ hội mới cho giao thương quốc tế.

Có thể nói AI đang tác động mạnh tới quan hệ quốc tế cũng như ngoại giao. AI sẽ giúp nhà ngoại giao thực hiện nhiệm vụ nhanh chóng và hiệu quả hơn, thậm chí làm thay nhiều phần việc. Trước hết, AI đẩy nhanh việc phân tích dữ liệu nghiên cứu đối ngoại. Ví dụ ứng dụng News Tracer có thể giúp cập nhật thông tin nóng, trong khi ứng dụng Editor có thể phân tích dữ liệu với khối lượng khổng lồ. Khi nghiên cứu chiến lược chính trị quốc tế, hệ thống AI sẽ tập hợp phân tích khối lượng lớn dữ liệu sau đó cung cấp một loạt lựa chọn với các gợi ý bước đi phù hợp nhất chỉ trong nháy mắt.

Ứng dụng AI cũng có thể "mổ xẻ" các bước đi của đối phương, rút kinh nghiệm từ thất bại và tự luyện tập nhiều lần để phát triển chiến lược mới. Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) hiện có 137 dự án AI để phân loại hàng tỷ terabye dữ liệu và phân tích sự kiện quốc tế phục vụ giới hoạch định chính sách tại Mỹ.

Trong đàm phán, AI có thể giúp nhà ngoại giao phân tích các cuộc đàm phán trước đây và tiếp cận khối lượng lớn thông tin cần thiết cho các cuộc đàm phán hiện tại. Facebook đã có ứng dụng AI có thể quan sát tất cả các bên tham gia đàm phán, sau đó lên lịch gặp và đưa ra thỏa thuận có lợi nhất. AI cũng có thể phân tích lời nói giúp nhà ngoại giao hiểu thêm đối phương. Đặc biệt, AI cải thiện kết quả của các cuộc đàm phán cần nhiều dữ liệu như đàm phán thương mại. Brazil đã thiết lập hẳn một chương trình sử dụng AI trong đàm phán thương mại với các nước.

Trong công tác tuyên truyền, AI sẽ giúp xác định mức độ quan tâm của công chúng. Ví dụ, ứng dụng ADCOMS có thể sản xuất các nội dung tuyên truyền được cá biệt hóa tới từng đối tượng. Một khối lượng lớn thông tin trên mạng sẽ được phân tích để xác định quan điểm của người đọc, mẫu hành vi trên quy mô lớn...

Tiến bộ nhanh chóng của AI đang làm cho phần mềm phiên dịch ngày càng chính xác, khiến cho sự khác biệt ngôn ngữ không còn là trở ngại trong đối ngoại. Công ty Microsoft vừa tuyên bố đã phát triển thành công hệ thống AI cho phép dịch từ tiếng Trung ra tiếng Anh với độ chính xác như con người.

Bằng việc phân tích kho dữ liệu tích lũy được, AI có thể giúp rút ngắn thời gian xử lý các vấn đề lãnh sự hàng ngày. Ví dụ một hệ thống AI với dữ liệu 5 năm trước sẽ phân tích được thời điểm có nhiều yêu cầu cấp hộ chiếu hay thị thực, giúp cho các cán bộ lãnh sự chuẩn bị trước. AI cũng giúp cho các cơ quan đại diện giao tiếp tốt hơn với các công dân của mình ở nước ngoài.

Những thách thức thực sự

Trước hết, công nghệ AI nếu bị lạm dụng sẽ tạo ra vũ khí tự động nguy hiểm, có thể thực hiện một cuộc tấn công hỗn hợp cả trên mạng lẫn ngoài đời thực, đưa ra các quyết định chính xác trước khi con người kịp hiểu chuyện gì xảy ra. Mặt khác, công nghệ AI có thể là một biện pháp răn đe, giống như vũ khí hạt nhân đã làm được trong Chiến tranh Lạnh. Theo các chuyên gia, khả năng phản ứng tự động và nhanh chóng của AI sẽ khiến kẻ thù phải “chùn tay” nếu có ý định tấn công phủ đầu.

Trong tuyên truyền báo chí, ứng dụng Deepfakes sử dụng công nghệ AI sẽ chế tạo và xuyên tạc âm thanh và hình ảnh. Các ứng dụng AI khác có thể được sử dụng để khai thác hoặc phá hoại dữ liệu cá nhân, can thiệp quá trình hoạch định chính sách, bóp méo các cuộc tranh luận chính sách, can thiệp cuộc bầu cử, làm xói mòn sự tin cậy đối với các thể chế, gây ra bạo loạn xã hội. AI sẽ trở nên ngày càng nguy hiểm nếu trở thành vũ khí tuyên truyền của một quốc gia thù địch.

AI đang thay thế công ăn việc làm của con người cũng là một thách thức thực sự. Khi các nhà máy được tự động hóa, hệ thống xe tự lái, máy bay không người lái được hoàn thiện, thì công nhân, tài xế, nhân viên chuyển phát, thu ngân, tiếp tân, tiếp thị, ngân hàng đều có thể bị thất nghiệp. Ngay cả công việc đòi hỏi tư duy cao như nhà báo, nhà ngoại giao cũng bị "đe dọa". Một báo cáo của Hội đồng Tình báo Quốc gia Mỹ ngay từ năm 2017 đã cho rằng thách thức thực sự trong 20 năm tới không chỉ là tăng trưởng chậm lại, mà còn là sự thu hẹp của thị trường việc làm do sự phát triển của công nghệ và đây cũng được coi là nguyên nhân lớn gây căng thẳng giữa các nước.

Chương trình nghị sự của các nhà ngoại giao trong thời đại AI sẽ có nội dung mới như việc thay đổi thể chế quốc tế để bảo vệ an ninh thế giới khỏi rủi ro do AI gây ra; một hiệp định chống lại việc vũ khí hóa công nghệ AI, Nano, robot; thỏa thuận kiểm soát xuất khẩu sản phẩm AI; hợp tác để rút ngắn khoảng cách công nghệ AI giữa các nước... Các chính phủ phải có kho chứa các bộ dữ liệu lớn và phải công khai. Tuy nhiên, đây là điều các nước nhỏ chưa thể đáp ứng được ngay. AI phụ thuộc vào dòng chảy dữ liệu lớn xuyên biên giới, nhưng việc bảo vệ quyền riêng tư khiến các chính phủ phải giảm sự tự do của các dòng chảy dữ liệu. Do vậy, phải có các quy định bảo mật sao cho không hạn chế tiếp cận dữ liệu.

Tóm lại, cần phải sẵn sàng đối phó với thách thức mới do AI tạo ra, trước khi trở nên quá muộn! Mới đây, nhóm G20 đã ra tuyên bố chung “chia sẻ về lợi ích to lớn của AI, đồng thời quan ngại về những rủi ro” mà công nghệ này tác động, nhất trí xây dựng quy định về giao dịch điện tử để bổ sung vào quy tắc của WTO.

Nhiều nước đã và đang nghiêm túc phát triển chiến lược AI. Bộ Ngoại giao Đức lên kế hoạch đối phó với ảnh hưởng của AI trên toàn cầu. Học viện Ngoại giao Canada tổ chức tập huấn về tác động của AI đối với ngoại giao. Tổng thống Trump mới đây đã ký Sắc lệnh về "Sáng kiến AI Mỹ" yêu cầu chính quyền các bang đầu tư mạnh vào AI; thiết lập các tiêu chuẩn để phát triển hệ thống AI một cách đáng tin cậy, mạnh mẽ, an toàn và có thể tương tác; đối phó với những thay đổi thị trường việc làm, gây ra bởi công nghệ mới; hợp tác phát triển AI, nhưng giữ lại các giá trị và lợi ích của người Mỹ. Trung Quốc đã có kế hoạch đầu tư 150 tỷ USD nhằm giành vị trí đứng đầu thế giới về AI vào năm 2030, Bộ Ngoại giao đang xây dựng một số ứng dụng AI trong ngoại giao.

Còn nhiều điều phải bàn về Ngoại giao trong thời đại AI. Không thể phủ nhận là AI có thể làm nhanh hơn và tốt hơn các nhà ngoại giao trong nhiều phần việc. Nhưng, AI dù có phát triển đến đâu cũng không thể hoàn toàn thay thế được các nhà ngoại giao, bởi nhiệm vụ của họ vô cùng phức tạp và mang nhiều yếu tố tâm lý, tình cảm và cảm xúc, mà không máy móc nào có thể làm thay được.

Trước xu thế phát triển như vũ bão hiện nay của khoa học công nghệ, AI có một tương lai tươi sáng trong lĩnh vực ngoại giao. Ưu điểm của AI là điều ai cũng thấy rõ và đây là xu thế tất yếu trong tương lai. AI có thể tạo ra một cuộc cách mạng đối với nghề ngoại giao. Song chắc chắn con người vẫn sẽ giữ vị trí trung tâm, không thể thay thế của nghề cao quí này. Do vậy, các nhà ngoại giao cần phải nhanh chóng nắm bắt và áp dung công nghệ AI vào việc thực hiện các nhiệm vụ của mình, đồng thời phải kiểm soát được các thách thức thực sự mà AI nói riêng và cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 nói chung đang đặt ra.