Trí thức kiều bào - Nguồn lực chiến lược của Việt Nam trong kỷ nguyên mới

Nhằm tạo nền tảng và động lực bứt phá cho phát triển trong thời gian tới, Bộ Chính trị đã ban hành nhiều nghị quyết chiến lược, đóng vai trò trụ cột thể chế của kỷ nguyên phát triển mới.

Trong đó, Nghị quyết 57-NQ/TW mang tính đột phá về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, xác định đây là động lực và lực đẩy chủ yếu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong kỷ nguyên mới, đồng thời nhấn mạnh nhiệm vụ thu hút, trọng dụng và phát huy đội ngũ chuyên gia, nhà khoa học NVNONN.

Nguồn lực đặc biệt quan trọng

Thực tiễn lịch sử cho thấy, trong những thời khắc khó khăn, bước ngoặt của đất nước, đội ngũ trí thức và chuyên gia NVNONN luôn là nguồn lực đặc biệt quan trọng.

Ngay từ thời kỳ kháng chiến và xây dựng nền móng ban đầu của Nhà nước, nhiều trí thức kiều bào đã trở về, trực tiếp đặt nền tảng cho khoa học, công nghệ, y tế và quốc phòng của đất nước, tiêu biểu như Giáo sư Trần Đại Nghĩa, người đặt nền móng cho ngành công nghiệp quốc phòng Việt Nam, hay Lương Định Của, nhà khoa học nông nghiệp tiêu biểu góp phần nâng cao năng suất, bảo đảm an ninh lương thực trong điều kiện vô cùng khó khăn.

Đến giai đoạn đất nước bị bao vây, cấm vận, nhiều trí thức, doanh nhân Việt Nam ở nước ngoài tiếp tục trở về, mang theo tư duy khoa học, quản trị hiện đại và kinh nghiệm quốc tế, góp phần khơi thông các nguồn lực phát triển, tạo tiền đề cho công cuộc đổi mới và hội nhập sâu rộng sau này.

Hiện nay, cộng đồng NVNONN đã lên tới gần 6,5 triệu người, sinh sống tại trên 130 quốc gia và vùng lãnh thổ, hội nhập sâu rộng, khẳng định được vị thế ở nước sở tại. Trong xu hướng phát triển chung của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, lực lượng trí thức kiều bào cũng không ngừng tăng cả về chất lượng và số lượng, ngày càng thành đạt, xác lập được uy tín, danh tiếng quốc tế trên nhiều lĩnh vực, trong đó có khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Theo thống kê chưa đầy đủ, số lượng chuyên gia, trí thức (có trình độ đại học trở lên) chiếm khoảng 10-15% cộng đồng NVNONN (tương đương 650.000 người); các hội đoàn, mạng lưới chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài ngày càng phát triển (hiện có 10 mạng lưới đổi mới sáng tạo tại các nước với 2.000 chuyên gia, trên 30 hội chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài).

Bằng vốn hiểu biết, kinh nghiệm quốc tế và mạng lưới quan hệ rộng khắp, NVNONN đã trở thành cầu nối đưa công nghệ, tri thức, phương thức quản trị tiên tiến về Việt Nam.

Từ thực tiễn đó, nhiều kiều bào đã trở về hoặc kết nối từ xa để đóng góp cho đất nước, tiêu biểu như ông Jonathan Hạnh Nguyễn với vai trò tiên phong trong kết nối thương mại – dịch vụ quốc tế, hay ông Phạm Nhật Vượng trong việc xây dựng các tổ hợp công nghiệp, công nghệ cao, từng bước đưa Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Ngoài ra, hàng năm, có khoảng 300-400 lượt kiều bào về nước tham gia hỗ trợ giảng dạy, nghiên cứu, chuyển giao công nghệ trong các lĩnh vực, trong đó có các ngành công nghệ mũi nhọn, chiến lược.

Không ít người đã trực tiếp tham gia vào các dự án trọng điểm quốc gia, góp phần nâng tầm trí tuệ và vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế. Thông qua các chương trình, hội nghị do Ủy ban Nhà nước về NVNONN tổ chức, trí thức kiều bào đã tích cực hiến kế về những vấn đề phát triển của đất nước.

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt, vai trò chiến lược của nguồn lực trí thức, khoa học – công nghệ của kiều bào càng được khẳng định rõ nét. Trí thức Việt Nam ở nước ngoài có điều kiện tiếp cận các trung tâm nghiên cứu tiên tiến, hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, mạng lưới chuyên gia và nguồn vốn toàn cầu mà trong nước trước đây chưa đầy đủ.

Cộng đồng chuyên gia, nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài có mặt trên nhiều lĩnh vực khoa học công nghệ, từ khoa học cơ bản đến các ngành kỹ thuật ứng dụng, không chỉ có trình độ học thuật cao mà còn giữ những vị trí quan trọng trong giới khoa học quốc tế, từ giáo sư, trưởng nhóm nghiên cứu cho đến quản lý cấp cao trong các tập đoàn công nghệ.

Lợi thế đặc biệt của đội ngũ trí thức kiều bào nằm ở trình độ chuyên môn cao và kinh nghiệm dày dạn trong môi trường quốc tế, bao gồm hai nhóm chính: một là, trí thức Việt được đào tạo trong nước, sau đó ra nước ngoài học tập, làm việc tại các trung tâm khoa học-công nghệ hàng đầu và đạt thành tựu; hai là, thế hệ trí thức trẻ gốc Việt sinh ra và lớn lên ở nước ngoài, được thụ hưởng nền giáo dục tiên tiến.

Các mạng lưới, liên kết của chuyên gia, trí thức kiều bào đã và đang tích cực, hợp tác, hỗ trợ trong nước. Đáng chú ý, các nhóm trí thức này chủ yếu bao gồm những người trong độ tuổi 25-40, là thế hệ kiều bào thứ 2, thứ 3, hoặc du học sinh ở lại nước ngoài sinh sống, làm việc. Điều này cho thấy tình cảm hướng về Tổ quốc không chỉ ở các thế hệ sinh ra ở Việt Nam mà thế hệ trẻ kiều bào sinh ra và lớn lên ở nước ngoài cũng rất mong muốn đóng góp cho quê hương, đất nước.

Nhiều người Việt đã rời bỏ các nước phát triển với mức lương đãi ngộ cao để về tham gia giảng dạy, nghiên cứu ở trong nước. Khi được khơi dậy và phát huy đúng hướng, nguồn lực trí thức, khoa học-công nghệ của kiều bào không chỉ giúp rút ngắn khoảng cách phát triển, mà còn trở thành lợi thế chiến lược để Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh, chủ động tham gia cuộc đua toàn cầu trong kỷ nguyên mới.

Những rào cản cần tháo gỡ

Trong các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc với Lãnh đạo cấp cao nhân các chuyến thăm tới các nước hoặc tại các hội nghị, hội thảo trong nước, kiều bào đều bày tỏ rất phấn khởi trước những chuyển biến mạnh mẽ của đất nước, đặc biệt đánh giá rất cao việc ban hành những chủ trương lớn về phát triển đất nước, các Luật về căn cước, đất đai, nhà ở, quốc tịch sửa đổi, khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo…

Bà con mong muốn được đồng hành, hòa chung với nhịp đập của dân tộc, đồng thời mong muốn được tiếp tục tạo điều kiện để đóng góp nhiều hơn trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Bên cạnh đó, kiều bào, đặc biệt là những chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài, cũng bày tỏ những băn khoăn, trăn trở khi về nước trong đó có những vấn đề như thủ tục hành chính, pháp lý, chế độ đãi ngộ, điều kiện làm việc, hỗ trợ thân nhân, thiếu thông tin đặt hàng cụ thể…

Thực tế thời gian qua, công tác thu hút kiều bào trí thức đã đạt một số kết quả bước đầu nhưng chưa tạo được đột phá và chưa tương xứng với tiềm năng to lớn của kiều bào.

Các rào cản lớn vẫn tồn tại như thủ tục hành chính rườm rà, chế độ lương thưởng chưa cạnh tranh, môi trường nghiên cứu thiếu tự chủ, cơ chế trọng dụng hạn chế, cùng những bất cập về hạ tầng, vốn đầu tư và bảo hộ sở hữu trí tuệ.

Ngoài một số ít cá nhân đã về nước lâu năm, còn lại phần lớn về nước giảng dạy, tham dự hội thảo hoặc tham gia chương trình, dự án song phương trong một khoảng thời gian nhất định. Do đó, trí thức kiều bào chưa thể “bám rễ”, kết nối với đồng nghiệp trong nước, chưa phát huy được hết thế mạnh của mình.

Tạo đột phá để khơi thông

Với quan điểm xuyên suốt coi người NVNONN là bộ phận không tách rời và là nguồn lực quan trọng của đất nước, Đảng và Nhà nước luôn quan tâm, chăm lo, hoàn thiện chính sách nhằm hỗ trợ kiều bào có địa vị pháp lý vững chắc, ổn định cuộc sống, hội nhập xã hội sở tại, đồng thời khuyến khích, tạo điều kiện để bà con đóng góp cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Nhận thức rõ tiềm năng đóng góp của đội ngũ chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài, đặc biệt là vai trò quan trọng trong việc triển khai thắng lợi các chủ trương, nghị quyết của Đảng và là nguồn lực quan trọng cho sự phát triển của đất nước, Đảng và Nhà nước đã không ngừng ban hành và hoàn thiện hệ thống chính sách để thu hút, phát huy trí tuệ kiều bào.

Nghị quyết số 57 về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã tạo nên một cú hích thể chế mạnh mẽ, mở ra không gian và cơ chế để trí thức ngoài nước có thể phát huy tối đa tiềm năng.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Quốc tịch đã nới lỏng điều kiện nhập, trở lại quốc tịch Việt Nam đồng thời giữ quốc tịch nước ngoài cho bà con. Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo vừa được ban hành cũng tạo đà thu hút sự tham gia của các nhà khoa học, chuyên gia NVNONN trong lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Triển khai thực hiện Nghị quyết 57, một loạt các nghị định, chiến lược đã và đang được ban hành trong đó đề ra những cơ chế, chính sách cụ thể nhằm thu hút, trọng dụng các chuyên gia, nhà khoa học là NVNONN về nước làm việc như Nghị định 231 ngày 26/8/2025 của Chính phủ về tuyển chọn, sử dụng Tổng công trình sư, Kiến trúc sư trưởng về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; Nghị định 249 ngày 19/9/2025 của Chính phủ về cơ chế, chính sách thu hút chuyên gia khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số…, đồng thời góp phần tạo lập một hệ sinh thái khoa học- công nghệ minh bạch, hiện đại và đủ sức hấp dẫn để trí thức, chuyên gia Việt Nam ở nước ngoài cùng tham gia hiện thực hóa các mục tiêu phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để phát triển khoa học công nghệ khi cộng đồng trí thức Việt Nam ở nước ngoài ngày càng đông đảo, trình độ cao và mong muốn đóng góp cho quê hương.

Để phát huy hơn nữa nguồn lực tri thức, khoa học công nghệ của người Việt Nam ở nước ngoài, Ủy ban Nhà nước về NVNONN, Bộ Ngoại giao xác định nhiệm vụ thu hút chuyên gia, trí thức Việt Nam ở nước ngoài phục vụ các mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội của đất nước trong giai đoạn mới là một nhiệm vụ trọng tâm của công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài, đồng thời kiến nghị ưu tiên triển khai một số giải pháp:

Một là, tháo gỡ các điểm nghẽn về cơ chế, chính sách và khâu thực thi, đặc biệt là việc hiện thực hóa hệ thống pháp luật vào cuộc sống nhằm tạo môi trường thuận lợi để các chuyên gia, nhà khoa học yên tâm cống hiến.

Hai là, xây dựng hệ sinh thái kết nối đồng bộ giữa doanh nghiệp – viện trường – cơ quan quản lý, gắn với cơ chế tài chính linh hoạt, độc lập theo thông lệ quốc tế.

Ba là, xác định rõ vai trò dẫn dắt của các bộ, ngành trong quản lý chuyên môn và trong kết nối kiều bào, thúc đẩy hợp tác về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Bốn là, tăng cường quyền tự chủ cho địa phương và các cơ sở nghiên cứu, đào tạo là giải pháp then chốt nhằm bảo đảm hoạt động thu hút chuyên gia gắn chặt với nhu cầu thực tiễn của từng địa phương, từ đó tạo ra động lực bền vững cho việc phát huy nguồn lực trí thức kiều bào.

Có thể khẳng định, đội ngũ chuyên gia, trí thức NVNONN là nguồn lực đặc biệt quan trọng để hiện thực hóa khát vọng xây dựng một nước Việt Nam hùng cường, thịnh vượng.

Trên tinh thần của Nghị quyết 36-NQ/TW về củng cố khối đại đoàn kết dân tộc và phát huy nguồn lực kiều bào, việc triển khai đồng bộ, kịp thời các giải pháp kết nối và khai thác hiệu quả nguồn lực này sẽ giúp tri thức của người Việt ở nước ngoài được chuyển hóa thành động lực chiến lược, qua đó góp phần thực hiện hiệu quả Nghị quyết 57-NQ/TW và tạo đà bứt phá cho đất nước trong kỷ nguyên khoa học - công nghệ...