Tự tin hướng tới AEC 2015

31/12/2015 được ấn định sẽ là ngày ra đời của AEC, đánh dấu một bước tiến vượt bậc về hội nhập kinh tế của toàn khối ASEAN. AEC nhằm tạo nên một thị trường đơn nhất, một không gian sản xuất chung với năm yếu tố được lưu chuyển tự do, gồm: hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, vốn và lao động giữa 10 nước. Thuế suất sẽ cắt giảm dần về 0% gần như với tất cả mặt hàng. Đồng thời, AEC nhằm khai thác tối đa các ưu đãi thương mại từ các đối tác ký kết Hiệp định thương mại tự do (FTA) với ASEAN và với mỗi nước thành viên, như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia - New Zealand...

Tuy nhiên, với sự nới rộng nhanh chóng các ưu đãi thương mại, sự thiết lập không giới hạn các mạng lưới tài chính - sản xuất trên toàn khu vực, áp lực cạnh tranh càng trở nên khốc liệt. Giới chuyên gia nhận định, lợi ích quốc gia khác nhau giữa các thành viên ASEAN vẫn là rào cản trong việc thực hiện AEC. Điều này thể hiện rõ trong các lĩnh vực như nông nghiệp, khai thác khoáng sản và dịch vụ tài chính, nơi mà động thái chính trị trong nước có thể cản trở bước tiến trong quá trình tự do hóa thương mại. Nếu năng lực sản xuất không được cải thiện, tình trạng chênh lệch trình độ phát triển, phân hóa càng diễn ra mạnh giữa các quốc gia phát triển và nhóm ASEAN-4. Liệu các quốc gia đã sẵn sàng xóa bỏ mọi rào cản để cùng nhau hợp tác phát triển?

Đương đầu với khó khăn

Trên thực tế, mong muốn và tiềm năng chưa đủ để đưa AEC hoàn thành đúng thời hạn. Rào cản dễ thấy nhất, đó là các tiêu chuẩn tự do hóa, hạ thấp và xóa bỏ các hàng rào phi thuế quan; việc hài hòa hóa các quy định đầu tư - đặc biệt đối với sở hữu nước ngoài, cải thiện tình hình dịch chuyển lao động và thống nhất về thủ tục giám sát. Đây là một thách thức lớn, bởi nó yêu cầu những quyết định chính trị khó khăn để cân bằng giữa lợi ích quốc gia với lợi ích của hội nhập.

Môi trường chính trị khu vực hiện được cho là không thuận lợi cho quá trình hướng tới AEC. Thành viên quan trọng như Indonesia đang trong quá trình hoàn thiện cơ cấu chính phủ mới, bất ổn chính trị ở Thái Lan, hệ lụy tiêu cực từ ngành hàng không Malaysia... Bên cạnh đó, ASEAN vốn chủ trương duy trì một cấu trúc khu vực lỏng và trao quyền tự chủ cho các nước thành viên. Nhưng việc tiến tới và triển khai AEC có thể sẽ gây xung đột với chủ trương này. AEC sẽ không thể vận hành đầy đủ hoặc sẽ không hiệu quả cho đến khi ASEAN trở thành một thể chế.

Liên quan đến các FTA, ASEAN đã nhất trí việc hình thành AEC sẽ diễn ra trước khi tiến hành đàm phán FTA với các đối tác bên ngoài. Tuy nhiên, hiện quá trình đàm phán trong ASEAN đang phải cạnh tranh với hàng loạt nỗ lực đang diễn ra song song, bao gồm đàm phán Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP), Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP), đàm phán với EU, Nhật Bản… về FTA, duy trì FTA ASEAN - Trung Quốc.

Vấn đề cạnh tranh FDI giữa các thành viên cũng được đặt ra. Một vài thành viên lo ngại, hội nhập quá sâu và quá sớm sẽ làm mất đi sự hấp dẫn của từng quốc gia trước các nhà đầu tư nước ngoài. Các công ty và nhà đầu tư nước ngoài có thể sẽ điều chỉnh lại chiến lược đầu tư, chuyển từ những nước đắt đỏ và không ổn định về chính trị, sang những nước ổn định hơn với giá nhân công rẻ. Hiện tượng này sẽ cản trở AEC vì mỗi nước ASEAN và nhà đầu tư có thể tìm cách liên kết với nhau trên cơ sở song phương, từ đó làm giảm nhận thức về nhu cầu cấp thiết của AEC.

Cuối cùng, những quan ngại về cơ sở hạ tầng vẫn đang hiện hữu. Hội nhập kinh tế đòi hỏi hệ thống cơ sở hạ tầng khu vực mạnh hơn. Nhưng theo thống kê của Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB), con số đầu tư vào cơ sở hạ tầng khu vực có xu hướng giảm dần, năm 1997 có 38 tỷ USD đầu tư tư nhân vào cơ sở hạ tầng, nhưng chỉ còn 25 tỷ USD năm 2010. AEC chưa biết thu hút ở đâu ra 60 tỷ USD/năm vào năm 2020 để thỏa mãn nhu cầu.

Ngày càng có nhiều ý kiến cho rằng việc hình thành AEC sẽ bị trì hoãn. Báo cáo tháng 12/2013 của ADB khẳng định, sẽ rất khó để ASEAN đạt được AEC trước tháng 12/2015. Một cuộc khảo sát trên 475 công ty Hoa Kỳ kinh doanh tại Đông Nam Á cho thấy chỉ 23% tin rằng AEC có thể vận hành vào năm 2015.

Tiến trình khả thi

Trên thực tế, công tác chuẩn bị cho AEC hiện còn chậm trễ và gặp nhiều khó khăn. Trong vòng 6 năm (từ 2007 đến 2013), ASEAN mới thực hiện được gần 80% khối lượng công việc. Trong khi chỉ còn chưa đầy hai năm nữa sẽ phải giải quyết hơn 20% công việc là những vấn đề quan trọng, nhạy cảm và phức tạp như: thu hẹp khoảng cách phát triển, các vấn đề liên quan tới thỏa thuận lao động, vấn đề liên quan tới phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ, các vấn đề đưa các thỏa thuận của ASEAN vào luật pháp của từng nước và phát triển một hệ thống giám sát có hiệu quả hơn…

Hướng tới năm 2015, có hai luồng quan điểm. Một là AEC không thể ra đời được bởi vì hơn 20% công việc khó khăn khó có thể hoàn thành trong thời gian ngắn. Quan điểm thứ hai cho rằng, việc tuyên bố ra đời chẳng quan trọng. Vào đúng ngày đúng tháng, các nước ASEAN vẫn sẽ tuyên bố AEC được thành lập, mặc dù chưa hoàn chỉnh. Như vậy, AEC sẽ là một tiến trình hội nhập tạo cơ hội cho sự phát triển của mỗi thành viên ASEAN, đặc biệt là cơ hội để cải cách môi trường kinh doanh trong nước, tạo điều kiện để mỗi quốc gia đều phát triển tốt hơn lên. Đó là điều quan trọng. Những gì còn lại chưa đạt được, sẽ tiếp tục được các thành viên AEC thực hiện.

Có nghĩa là đến mốc năm 2015, AEC đã làm được phần lớn công việc và sẽ còn một số công việc phải làm. Trong tiến trình phát triển, các thành viên sẽ rút kinh nghiệm khi thực hiện những công việc tiếp theo. Điều quan trọng tiến trình này là một tiến trình khả thi chứ không phải bất khả thi.

Tất nhiên, vẫn còn vô số "cạm bẫy" trên con đường hướng tới mà AEC cần phải gỡ bỏ ngay lập tức, đó là, hệ thống tư pháp yếu, tham nhũng, cơ sở hạ tầng tài chính dễ bị tổn thương và các hạn chế trong quyền sử dụng đất và đầu tư ở một số nước thành viên ASEAN…

Các nước ASEAN dường như vẫn rất tự tin với các kế hoạch được chuẩn bị sẵn sàng để mở cửa thị trường và tham gia "sân chơi" khu vực. Chính phủ các nước ASEAN đều đang tìm cách thúc đẩy quá trình hình thành AEC đúng tiến độ, cải cách khung chính sách luật pháp, hoàn thiện cơ sở hạ tầng để tạo nên một thị trường chung hội nhập thật sự.

Tại Diễn đàn AEC tổ chức tại Manila hồi tháng 4 năm nay, các quan chức chính phủ và doanh nghiệp đến từ 10 nước ASEAN vẫn khẳng định, đã chuẩn bị sẵn sàng cho AEC 2015, mặc dù còn nhiều khó khăn và thách thức. Tuyên bố lạc quan này cho thấy ASEAN khao khát thúc đẩy liên kết kinh tế khu vực trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu ngày càng sâu rộng.

MINH ANH