Đại tá Trần Trọng Duyệt đã đi gặp… Thượng nghị sĩ Mỹ John McCain

Khám phá cuộc đời và những cuộc gặp gỡ lịch sử của Đại tá Trần Trọng Duyệt, người từng quản lý tù binh Mỹ tại Hỏa Lò và gặp Thượng nghị sĩ John McCain.

Bộ Ngoại giao thông tin về hoạt động tìm kiếm và kiểm kê quân nhân Hoa Kỳ mất tích trong chiến tranh ở Việt Nam Việt Nam-Hoa Kỳ tiếp tục hợp tác chặt chẽ khắc phục hậu quả chiến tranh

Đã liên lạc nhiều lần qua điện thoại trước, nên Đại tá Trần Trọng Duyệt đã tận tình đi bộ ra tận đường lớn để đón tôi, hướng dẫn chỗ gửi xe ô tô, rồi đưa vào nhà.

- Thưa chú, đây là giấy giới thiệu và Thẻ Nhà báo của cháu ạ.

- Thôi bỏ qua đi, khách sáo và hành chính làm gì! Tôi đã đọc của Đặng Vương Hưng nhiều bài rồi, rất thích cách viết như thế. Nghe nói, phóng viên An ninh Thế giới đi tác nghiệp, thường tự lái xe, rồi quay phim, chụp ảnh, ghi âm… như Tây. Hôm nay mới tận mắt chứng kiến. Các cậu giỏi quá! Nhưng ta xưng hô là anh - em thôi nhé. Có họ hàng gì đâu mà phải "chú" với "cháu".

Chúng tôi đã nhanh chóng làm quen nhau như thế. Trong căn nhà nhỏ đơn sơ, nhưng xanh mát bởi những tán cây và tiếng chim. Câu chuyện của chúng tôi đã diễn ra cả chiều, cả tối như không muốn dừng, vì quên thời gian. Với tôi, Đại tá Trần Trọng Duyệt là cả một "kho chuyện" hấp dẫn. Đó là một người đàn ông cao lớn, lịch lãm, hoạt ngôn và có trí nhớ tuyệt vời…

Đại tá Trần Trọng Duyệt.

Trở về Hà Nội, tôi đã hoàn thành một bài viết dài về chủ đề đời sống Tù binh phi công Mỹ tại Hỏa Lò và cho đăng trên tờ "An ninh Thế giới". Bài viết đã bật mí, tiết lộ những chính sách của Nhà nước Việt Nam đối với những tù binh phi công khi họ bị tạm giam tại đây: Chế độ ăn uống, sinh hoạt văn hóa, tinh thần của tù binh phi công; những tình cảm mà tù binh phi công đã dành cho người trại trưởng khi họ ở đây và cả khi họ đã được trao trả về nước… được bạn đọc rất quan tâm. Sau này, tôi còn tập hợp, biên soạn lại những tư liệu ấy, và đưa vào cuốn sách "Phi công Mỹ ở Việt Nam".

Kể từ đó, Đại tá Trần Trọng Duyệt coi tôi như một người bạn vong niên. Tôi đã mời ông tham dự một số sự kiện ra mắt sách, gặp gỡ giao lưu với các nhân chứng lịch sử do "Trái tim người lính" tổ chức. Đặc biệt, là kết nối ông với một số người bạn đến từ Mỹ và thân nhân của các cựu tù binh Mỹ trong chiến tranh Việt Nam…

Chiều ngược lại, Đại tá Trần Trọng Duyệt cũng tâm sự với tôi nhiều chuyện giấu kín trong lòng, thậm chí là ẩn ức: Thứ nhất là việc nhiều lần các phóng viên nước ngoài gặp ông đều hỏi một chi tiết: "Tù binh Mỹ có bị ông đánh đập và tra tấn không?"

Ông bảo: "Trong chiến tranh, các Phi công Mỹ đã ném bom, gây nhiều tội ác với người dân Việt Nam như vậy, việc họ có bị đánh đòn cũng đáng. Nhưng ông thề, mình chưa bao giờ làm vậy, vì từ hồi trẻ đã thấy mẹ đau đớn khi tận mắt chứng kiến sự giặc hành quyết người anh trai ngay tại đầu làng, vì tham gia hoạt động cách mạng trong kháng chiến chống Pháp năm 1951. Và mấy năm sau lại nhận tin người anh thứ hai hi sinh tại trận đánh Điện Biên Phủ năm 1954".

Ông cứ ám ảnh mãi nỗi đau của người mẹ mất con. Tù binh cũng là con người, cũng có cha mẹ, vợ con ở nhà đang mong ngóng, nên ngoài mệnh lệnh cấp trên, bản thân ông luôn đặt họ vào hoàn cảnh như những người thân của mình, nếu mình tra tấn, đánh đập họ đau một nhưng gia đình họ ở nhà sẽ đau mười…

Cựu giám thị nhà giam Hoả Lò Trần Trọng Duyệt (bên trái, thời trẻ) từng trông coi John McCain khi bị giam.

Thứ hai là về mối quan hệ đặc biệt của Đại tá Trần Trọng Duyệt với Monika Schwinn - nữ tù binh Mỹ, gốc Đức từng ở Hỏa Lò. Cô có khuôn mặt trái xoan, tóc vàng, mắt xanh, da trắng, dáng người mảnh mai, xinh đẹp và thông minh. Đó chính là nữ tù binh duy nhất trong chiến tranh bị giam ở Hỏa Lò, mà tôi đã dành mấy trang sách viết trong "Phi công Mỹ ở Việt Nam". Những ngày sống ở Hỏa Lò, nữ tù binh này đã được ông Duyệt quan tâm chăm sóc tới mức... "hơi bị nuông chiều". Cô được ở phòng riêng, 10 m2, có đủ cả gương, lược và những đồ dùng cá nhân thiết yếu của phụ nữ.

Hồi đó, ông Duyệt còn rất trẻ, đã trực tiếp đi mua sắm "phụ tùng" cho Monika. Vì không quen với loại hàng hóa "phức tạp và tế nhị" này, lại đang là thời bao cấp khó khăn, ông đã phải vất vả đi lùng khắp Hà Nội. Thêm nữa, còn phải giữ bí mật, vì không thể nói mình mua đồ lót cho nữ tù binh, nhiều phen ông ngượng chín mặt vì bị hiểu lầm... Thậm chí, có lần Monika còn được đưa đi làm đầu tại một tiệm uốn tóc bên bờ hồ Hoàn Kiếm, rồi đi mua quần áo ở Hàng Đào... Sau chuyến đi nhiệt tình vì 'người đẹp' ấy, Trưởng trại Trần Trọng Duyệt và Ban chỉ huy trại đã bị cấp trên nhắc nhở và phê bình vì đã "thiếu tinh thần cảnh giác".

Ngày Monika Schwinn được trao trả, cô đã ngoái đầu nhìn ông Duyệt rất lâu. Ánh mặt họ chạm nhau, như muốn nói rất nhiều điều. Có vài lần, tôi hỏi Đại tá Trần Trọng Duyệt về mối quan hệ đặc biệt này: Có phải 2 người nảy sinh tình cảm không? Ông im lặng và không trả lời. Một lần khác, ông bảo ông xót xa cho thân phận những con người trong chiến tranh, như người anh với em và chỉ mong họ trở về với người thân của mình mạnh khỏe nhất.

Sau chiến tranh, ông Duyệt vẫn lặng lẽ tìm kiếm thông tin về Monika Schwinn mà không có. Mãi đến năm 2020, người cựu nữ tù binh ấy qua đời, nhà báo Trương Xuân Hùng sang Đức đã chụp được bức ảnh ngôi mộ của Monika Schwinn nằm lặng lẽ ở một nghĩa trang gần tu viện miền Tây nước Đức và gửi về cho Đại tá Trần Trọng Duyệt, qua một người cháu của ông. Khi ngắm bức ảnh ấy, lại được biết thêm bà Monika sống độc thân như cho đến lúc qua đời, vị Đại tá già đã bật khóc…

Đại tá Trần Trọng Duyệt.

Tôi tin rằng: Đại tá Trần Trọng Duyệt là người nổi tiếng ở Mỹ hơn Việt Nam. Bởi mấy chục năm qua, không biết có bao nhiêu phóng viên các hãng thông tấn Hoa Kỳ đã tìm đến ông để phỏng vấn, tìm hiểu về tù binh Phi công Mỹ ở Hỏa Lò một thời. Đặc biệt, vào năm 2008, khi cựu tù binh phi công hải quân Mỹ, Thượng nghị sĩ John McCain (1936 - 2018), là ứng cử viên Tổng thống Mỹ của Đảng Cộng hòa, đấu với Barack Obama. Hàng đoàn phóng viên các hãng truyền thông nổi tiếng thế giới đã về Hải Phòng "xếp hàng", để được phỏng vấn Đại tá Trần Trọng Duyệt…

Được biết, Ban Quản lý Khu di tích Lịch sử đặc biệt Nhà tù Hỏa Lò (Hà Nội) cũng coi Đại tá Trần Trọng Duyệt như một "Từ điển sống", thường mời ông tiếp những vị khách đặc biệt, khi có yêu cầu.

Nhưng mấy năm nay, do tuổi cao, sức yếu, các cuộc tiếp xúc, giao lưu tại Hà Nội của Đại tá Trần Trọng Duyệt tại Hà Nội cũng thưa vắng dần. Trong dịp kỷ niệm 50 năm ngày Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, khi đang ngồi cà phê tại TP. HCM, theo yêu cầu của một bạn đồng nghiệp đang làm cho hãng thông tấn nước ngoài, tôi đã điện cho Đại tá Trần Trọng Duyệt, để xin lịch đến phỏng vấn và ghi hình.

- Đặng Vương Hưng đấy à. Em ở Sài Gòn hả? Anh đang bận đi "an dưỡng" rồi.

- Bao giờ bác về ạ? Để nhóm phóng viên đến thăm và ghi hình về chủ đề 30 năm bình thường hóa quan hệ Việt - Mỹ ạ?

- Chưa biết đâu. Nhưng chắc sẽ lâu, khi nào xong, anh sẽ liên lạc sau nhé! - Giọng ông vẫn hào sảng và ấm áp như thanh niên.

Thì ra từ đầu năm nay, gia đình đã phát hiện ra sức khỏe của Đại tá Trần Trọng Duyệt có vấn đề nan y: bị ung thư hạch! Nhưng ông vẫn bình thản như không. Con cháu đề nghị, động viên mãi, mới chịu đi nằm viện. Ông yêu cầu không được báo cho bạn bè, đồng đội nào biết, để "tránh làm phiền mọi người". Ông đã nói với tôi qua điện thoại, bảo đang bận đi "an dưỡng" là thế.

Đặc biệt, sau khi truyền thuốc được một đợt mặc dù các bác sĩ Bệnh viện TW Quân đội 108 tha thiết đề nghị và hết lòng săn sóc sức khỏe cho ông, nhưng Đại tá Trần Trọng Duyệt đã yêu cầu dừng lại và bảo với con cháu: Ngoài 90 tuổi còn gì, ông sống thế cũng nhiều, ông đã hoàn thành mọi nhiệm vụ với đất nước, gia đình, không còn gì tiếc nuối nữa. Ông không muốn truyền thuốc hay xạ trị nữa. Như thế, sẽ không phải đau đớn và thanh thản tới lúc ra đi…

Ngày 26/8/2025, theo yêu cầu của Đại tá Trần Trọng Duyệt, con cháu đã đưa ông từ Viện 108 (Hà Nội) về Hải Phòng. Ông thanh thản trút hơi thở cuối cùng lúc 01h20 ngày 27/8/2025 (tức ngày 05 tháng 07 năm Ất Tỵ), hưởng thọ 93 tuổi.

***

Thomas Eugene Wilber, con trai của Trung tá Walter Eugene Wilber (cựu tù binh Hỏa Lò) có lẽ là người nước ngoài cuối cùng được gặp Đại tá Trần Trọng Duyệt.

Sang Việt Nam lần đầu vào năm 2014, đến nay, Thomas Eugene Wilber đã có hơn 52 lần đặt chân đến dải đất hình chữ S này. Ông coi Việt Nam như quê hương thứ 2 của mình. Nơi này năm xưa, người cha của ông là tù binh đã được đối xử nhân đạo và Đại tá Trần Trọng Duyệt là ân nhân của cả gia đình ông. Thomas đã trực tiếp gặp Đại tá Trần Trọng Duyệt 8 lần tại Hà Nội và 3 lần tại Hải Phòng. Tháng 5/2025, khi Thomas tìm về Khu tập thể Đoàn 6 Hải quân tại phường Anh Dũng, thành phố Hải Phòng, Đại tá Trần Trọng Duyệt đã bất ngờ tiết lộ tình trạng bệnh nan y và sức khỏe của mình:

- Có lẽ đây là lần cuối cùng ta được gặp nhau!

Họ ôm nhau và Thomas Eugene Wilber đã bật khóc như một đứa trẻ. Tom lặng đi, hôn lên má người đàn ông ở cách nửa vòng trái đất mà anh từng quen biết qua lời kể của cha anh từ hơn 50 năm trước, người mà mẹ của anh luôn nói "ông ấy là ân nhân của gia đình mình". Tom buồn, có lẽ anh cảm thấy mất mát vì những nhân chứng trong ký ức của gia đình rồi sẽ ra đi. Khi nghe tin Đại tá Trần Trọng Duyệt từ trần, như nhân duyên đặc biệt, Thomas Eugene Wilber cũng vừa đặt chân vừa tới tới Hà Nội và gửi lời chia buồn tới gia đình.

Đồng chí Trần Trọng Duyệt (người cầm cặp) tai buổi trao trả tù binh Mỹ năm 1973.

Đại tá Trần Trọng Duyệt sinh năm 1933 tại Thái Bình (cũ) trong một gia đình có truyền thống cách mạng, thân phụ của ông là một nhà Nho, thầy đồ dạy học. Gia đình có 8 anh chị em, cả 5 anh em trai đều tham gia cách mạng. Hai anh trai đã hi sinh trong kháng chiến chống Pháp. Đặc biệt, Liệt sĩ Trần Kim Nhuệ (1928 – 1951) đã được truy tặng danh hiệu cao quý Anh hùng LLVTND. Thân mẫu là cụ Nguyễn Thị Hòa (1893 - 1983) cũng được Nhà nước truy tặng danh hiệu Bà mẹ VNAH năm 2014.

Năm 1949, chàng thanh niên 16 tuổi Trần Trọng Duyệt tham gia đội Thanh niên cứu quốc Xã Hữu Nam, rồi đến ngày 1/1/1950 trở thành chiến sỹ trực tiếp chiến đấu với thực dân Pháp, giải phóng Thái Bình.

Sau ngày hòa bình lập lại năm 1954, Trần Trọng Duyệt đi học trường Trường Quân chính Quân khu Tả Ngạn. Sau đó về công tác tại E50 Quân khu Tả Ngạn.

Từ năm 1963 đến năm 1965, Trần Trọng Duyệt được đi học rồi trở thành giáo viên chính trị Trường Sỹ quan Pháo Cao xạ và trực tiếp chiến đấu ở mặt trận Quảng Bình, Vĩnh Linh. Từ tháng 6/1966 đến tháng 10/1967, ông phụ trách biên tập chương trình phát thanh Binh vận phát sóng trên đài Tiếng nói Việt Nam. Đặc biệt, từ tháng 11/1967 đến tháng 3/1973, Trần Trọng Duyệt được giao trọng trách quản lý tù binh phi công Mỹ tại Hỏa Lò, Hà Nội, cho đến khi trao trả cho Mỹ, theo Hiệp định Paris.

Sau khi trao trả tù binh Mỹ, Trần Trọng Duyệt còn tham gia tham gia chiến dịch Bình Trị Thiên, giải phóng Buôn Ma Thuột và chiến dịch giải phóng Sài Gòn. Đất nước thống nhất, ông về làm việc tại Tổng cục chính trị, rồi lại tiếp tục đi làm nhiệm vụ quốc tế tại Campuchia. Hoàn thành nhiệm vụ quốc tế, ông làm Chủ nhiệm Chính trị Bộ Tham mưu Quân chủng Hải quân cho tới ngày nghỉ hưu năm 1994.

Với 93 năm tuổi đời, 70 năm tuổi Đảng, hơn 40 năm hoạt động trong Quân đội, người lính già một đời binh nghiệp Trần Trọng Duyệt đã ra đi thanh thản, trong yên bình như ước nguyện của ông trong những ngày đại lễ cả nước kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng 8 và Quốc khánh 2/9.

Tôi tin là dù đang ở nơi xa, rất xa, Đại tá Trần Trọng Duyệt đang mỉm cười. Vì ông đã được gặp lại cựu tù binh phi công hải quân Mỹ, Thượng nghị sĩ John McCain, Trung tá Walter Eugene Wilber và đặc biệt là nữ tù binh xinh đẹp Monika Schwinn; cùng rất nhiều đồng đội bạn bè, người thân của ông…