Diễn đàn Hợp tác Á – Âu (ASEM) được chính thức thành lập theo sáng kiến của Singapore, Pháp và sự ủng hộ tích cực của ASEAN vào ngày 1/3/1996, tại Bangkok, Thái Lan. Đây là diễn đàn đối thoại không chính thức giữa các Nguyên thủ và Người đứng đầu Chính phủ của các nước thành viên ASEM, Lãnh đạo của Liên minh châu Âu (EU) và Ban Thư ký ASEAN.
Trải qua gần 25 năm hình thành và phát triển, ASEM đã trở thành cơ chế đối thoại, hợp tác có quy mô lớn nhất giữa hai châu lục, góp phần thúc đẩy xu thế hợp tác, liên kết đa tầng nấc vì hòa bình và phát triển. Ngoài ra, ngày 1/3 hàng năm được chọn là Ngày ASEM (ASEM Day) để tất cả các thành viên cùng nhau kỷ niệm và vun đắp cầu nối gắn kết quan hệ đối tác giữa hai châu lục.
ASEM đã tăng gấp đôi số lượng thành viên ban đầu từ 26 lên 53 (22 thành viên châu Á và 31 thành viên châu Âu) qua 5 lần mở rộng, chiếm khoảng 60% dân số thế giới, đóng góp 55% thương mại, 65% GDP và 75% du lịch toàn cầu. ASEM có 4 Ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, 12 nước trong nhóm G20, 4 nước BRICS. ASEM đại diện cho 60% dân số thế giới và đóng góp hơn 55% thương mại, 65% GDP và 75% du lịch toàn cầu.
Mục tiêu của ASEM là tạo dựng "một mối quan hệ đối tác mới toàn diện giữa Á – Âu vì sự tăng trưởng mạnh mẽ hơn" và “tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau giữa nhân dân hai châu lục và thiết lập đối thoại chặt chẽ giữa các đối tác bình đẳng”.
| Các hoạt động đối thoại và hợp tác ASEM tiến hành đồng đều trên 3 trụ cột chính: đối thoại chính trị-an ninh, hợp tác kinh tế-tài chính, hợp tác xã hội-văn hóa và các lĩnh vực khác. |
Cứ hai năm một lần, tại các Hội nghị Cấp cao (HNCC) được tổ chức luân phiên Á-Âu, các Nguyên thủ và Người đứng đầu Chính phủ của các thành viên, Chủ tịch Uỷ ban Châu Âu và Tổng Thư ký ASEAN sẽ họp mặt nhằm quyết định phương hướng hợp tác dài hạn, các lĩnh vực ưu tiên trong từng giai đoạn và kết nạp thành viên mới. Đến nay ASEM đã trải qua 12 kỳ HNCC. Năm 2020 sẽ diễn ra HNCC ASEM lần thứ 13 tại Phnom Penh, Campuchia.
Hội nghị Bộ trưởng (HNBT) Ngoại giao (FMM) và Cuộc họp các Quan chức cao cấp ngoại giao (SOM) là kênh điều phối chung toàn bộ các hoạt động. Đến nay ASEM đã trải qua 14 kỳ HNBT Ngoại giao, cùng 10 kênh HNBT (Tài chính, Lao động việc làm, Văn hóa, Giáo dục, Kinh tế, Môi trường, An ninh Năng lượng, Giao thông vận tải, Doanh nghiệp vừa và nhỏ, Công nghệ thông tin và truyền thông) có vai trò điều phối hoạt động trong lĩnh vực chuyên ngành. ASEM ko có Ban Thư ký thường trực, nên hoạt động được triển khai thông qua cơ chế 4 điều phối viên (gồm đại diện của Nhóm ASEAN, Nhóm Đông Bắc Á - Nam Á - Nam Thái Bình Dương, Cơ quan đối ngoại châu Âu EEAS và nước Chủ tịch đương nhiệm của EU). Các hoạt động tăng cường hiểu biết và giao lưu nhân dân giữa Á-Âu được thúc đẩy thông qua Quỹ Á-Âu ASEF (có trụ sở tại Singapore).
ASEM trong thập kỷ thứ ba
Bước vào thập niên phát triển thứ ba, trước những chuyển biến nhanh chóng và sâu sắc của cục diện khu vực và thế giới trong kỷ nguyên số và toàn cầu hoá, ASEM tiếp tục được các thành viên coi trọng và thúc đẩy nhằm tăng cường quan hệ đối tác Á – Âu mạnh mẽ và năng động, giải quyết hiệu quả hơn các thách thức đang nổi lên, mang lại lợi ích thiết thực cho người dân, nâng cao hiệu quả hoạt động, đề cao chủ nghĩa đa phương và vai trò của ASEM trong cục diện đang định hình.
Nội hàm hợp tác của ASEM ngày càng được mở rộng, chú trọng thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững và ứng phó với các thách thức toàn cầu, nhất là ứng phó biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, quản lý bền vững nguồn nước, an ninh năng lượng, an ninh lương thực, an ninh mạng, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, đổi mới sáng tạo, thích ứng CMCN 4.0, phát triển nguồn nhân lực trong kỷ nguyên số, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, nâng cao quyền năng phụ nữ, phát triển bao trùm...
Kết nối hiện cũng là trọng tâm hợp tác ASEM trong thập kỷ mới với cách tiếp cận toàn diện cả về hạ tầng, thể chế và con người. Lần đầu tiên ASEM thông qua Chương trình hành động ASEM về kết nối được thông qua tại HNCC ASEM 12 với 6 lĩnh vực ưu tiên (kết nối chính sách, kết nối bền vững, kết nối thương mại và đầu tư, kết nối số, kết nối con người và kết nối nhằm ứng phó với các thách thức an ninh).
Việt Nam - thành viên tích cực của ASEM
Qua gần 25 năm từ khi tham gia sáng lập ASEM, Việt Nam luôn là một thành viên tích cực, năng động và có trách nhiệm, ghi những dấu mốc ý nghĩa trong chặng đường phát triển của ASEM. Đóng góp nổi bật nhất của ta bao gồm tổ chức thành công HNCC ASEM 5 (2004), cùng 5 Hội nghị Bộ trưởng (HNBT) trong các lĩnh vực kinh tế (2001), công nghệ - thông tin (2006), ngoại giao (2009), giáo dục (2009), lao động (2012), và triển khai nhiều sáng kiến trong các lĩnh vực chuyên ngành thuộc ưu tiên của ASEM.
Ta tham gia đề xuất, thúc đẩy 2 lần mở rộng thành viên ASEM (ASEM 5, 2004 và HNBT Ngoại giao ASEM lần thứ 9, 2009) và cùng các thành viên thông qua nhiều văn kiện và quyết định quan trọng mang tính định hướng trong tiến trình hợp tác ASEM như “Tuyên bố Hà Nội về Quan hệ Đối tác Kinh tế ASEM chặt chẽ hơn” và “Tuyên bố ASEM về Đối thoại giữa các nền văn hóa, văn minh”, “Khuyến nghị về cải tiến phương thức hoạt động ASEM” (2004).
Đến nay, Việt Nam được đánh giá là một trong những thành viên tích cực nhất của Diễn đàn, đề xuất 28 sáng kiến và đồng bảo trợ 31 sáng kiến về những lĩnh vực thiết thực với địa phương, doanh nghiệp và người dân, như văn hoá, y tế, giao thông vận tải, an ninh năng lượng, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, khoa học – công nghệ, du lịch, kinh tế, tăng trưởng xanh, an sinh xã hội, phát triển bao trùm, kinh tế số, nâng cao quyền năng phụ nữ…
Việt Nam là một trong những nước đi đầu khởi xướng và duy trì cơ chế hợp tác đầu tiên trong ASEM về quản lý nguồn nước là Đối thoại ASEM về phát triển bền vững, trong đó tập trung hợp tác tiểu vùng các nước ven sông Mekong – Danube, góp phần nâng hợp tác tiểu vùng Mekong lên tầm liên khu vực.
Ta cũng đảm nhiệm nhiều vị trí chủ chốt trong ASEM (Điều phối viên 2 nhiệm kỳ 1999–2000 và 2001–2002, Phó Giám đốc Điều hành ASEF giai đoạn 2008–2012). Hiện ta đang tích cực đang phát huy vai trò trong 5 Nhóm hợp tác chuyên ngành mà nước ta là thành viên về quản lý nước, ứng phó thiên tai và đào tạo nghề, giáo dục và phát triền nguồn nhân lực và kết nối công nghệ.
| Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tham dự HNCC ASEM lần thứ 12 cùng nguyên Chủ tịch Hội đồng châu Âu Donald Tusk và nguyên Chủ tịch Ủy ban châu Âu Jean-Claude Juncker, tháng 10/2018. |
Năm 2020 có ý nghĩa rất quan trọng, là năm nước ta kỷ niệm nhiều ngày lễ lớn, năm cuối thực hiện Nghị quyết Đại hội XII, tiến tới Đại hội toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, Kế hoạch phát triển kinh tế xã hội 2016–2020 và Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 2011–2020. Trong năm 2020, ta tiếp tục triển khai mạnh mẽ đường lối đối ngoại của Đại hội Đảng lần thứ XII về chủ động, tích cực hội nhập quốc tế, đẩy mạnh và nâng tầm đối ngoại đa phương, trong đó coi trọng Diễn đàn ASEM.
Trong năm 2020, ta sẽ phối hợp với các thành viên ASEM trong chuẩn bị cho HNCC ASEM lần thứ 13, Hội nghị Đối tác Nghị viện Á – Âu lần thứ 11, HNBT ASEM về Lao động và Việc làm và HNBT ASEM về Tài chính. Ta sẽ chủ trì tổ chức “Đối thoại cao cấp ASEM về thúc đẩy quyền năng kinh tế của phụ nữ trong kỷ nguyên số”, là sáng kiến của Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh đề xuất tại HNBT Ngoại giao ASEM lần thứ 14 tại Madrid, Tây Ban Nha (12/2019) (cùng các đồng sáng kiến là Australia, Trung Quốc, Đan Mạch, Phần Lan, Indonesia, Italy, Nhật Bản và Na Uy).
Cùng với các thành tựu phát triển và đối ngoại, việc ta tiếp tục tham gia và đóng góp tích cực tại Diễn đàn ASEM là bước triển khai quan trọng chủ trương đẩy mạnh và nâng tầm đối ngoại đa phương, góp phần tranh thủ sự ủng hộ của các thành viên, đóng góp cho thành công của Năm ASEAN 2020 và việc ta đảm nhận vai trò Ủy viên không thường trực của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc nhiệm kỳ 2020–2021, đề cao vị thế quốc tế của Việt Nam.