Ở vùng sa mạc phía Nam California, một mỏ đất hiếm lộ thiên rộng lớn đã trở thành "chiến trường" trong cuộc cạnh tranh toàn cầu để giành ưu thế vượt trội về công nghiệp. Những chiếc xe tải khổng lồ màu vàng trở lại vận chuyển quặng từ mỏ đất hiếm Mountain Pass (MP), mỏ đất hiếm từng có một thời gian đóng cửa. Một tuyên bố trên trang web của MP Materials, chủ sở hữu của mỏ, có nội dung: “Sứ mệnh của chúng tôi là khôi phục toàn bộ chuỗi cung ứng đất hiếm cho nước Mỹ”.
Sự hồi sinh của khu mỏ đất hiếm này là sản phẩm của cả tham vọng chính trị và thương mại. Mountain Pass đang đem lại các tài nguyên thiết yếu cho các ngành công nghiệp chiến lược, từ thiết bị quân sự đến các thiết bị cung cấp năng lượng cho cuộc cách mạng công nghệ xanh.
Chính phủ Mỹ đã hỗ trợ để hồi sinh mỏ Moutain Pass, bao gồm cả tài trợ từ Bộ Quốc phòng. Đây là một phần trong kế hoạch của Washington nhằm xây dựng lại sự hiện diện của Mỹ trong một thị trường kim loại đã bị Trung Quốc lấy mất ưu thế từ nhiều thập niên trước nhờ chi phí sản xuất thấp.
| Tháng 6/2023, Trung Quốc thông báo hạn chế xuất khẩu gallium và germanium. (Nguồn: SCMP) |
Ràng buộc lẫn nhau
Kỷ nguyên mới của Mountain Pass có sự xuất hiện của James Litinsky và Michael Rosenthal, những nhà tài trợ chính. Giờ đây, họ đang thực hiện các thỏa thuận quốc tế để cung cấp cho các tập đoàn như Sumitomo Corp. của Nhật Bản, khi cuộc đua toàn cầu về khả năng tự cung cấp đất hiếm ngày càng gay gắt.
Ông Litinsky nói: “Hai nhà quản lý quỹ rủi ro tiếp quản một mỏ đất hiếm. Câu hỏi thường gặp nhất là điều gì có thể xảy ra? Nhưng tôi sẽ nói với bạn rằng, ngay từ ngày đầu tiên, chúng tôi đã có một tầm nhìn dài hạn. Ngay từ đầu, chúng tôi đã nghĩ đến mục tiêu xây dựng một công ty Mỹ vĩ đại”.
Tuy nhiên, câu chuyện của MP Materials cũng nêu bật sự phức tạp của mối quan hệ Mỹ-Trung Quốc và sự phụ thuộc lẫn nhau vẫn tồn tại, bất chấp căng thẳng chính trị gia tăng.
Khách hàng chính đồng thời là cổ đông lớn thứ tư của MP là Shenghe Resources Holding, một công ty khai thác và chế biến đất hiếm được nhà nước Trung Quốc hậu thuẫn và được niêm yết ở thị trường chứng khoán Thượng Hải.
Ông Subash Chandra, nhà phân tích năng lượng tại ngân hàng đầu tư Benchmark Co có trụ sở tại New York, cho biết: “Đất hiếm và nhiều loại khoáng sản khác là nền tảng của quá trình chuyển đổi xanh mà chúng ta đang thấy ở Trung Quốc, Mỹ và nhiều nơi. Và không có công ty nào có thể so sánh với MP Materials ở Mỹ”.
Theo báo cáo của Bộ Năng lượng Mỹ công bố năm 2022, Trung Quốc có khoảng 89% công suất phân tách, 90% công suất lọc dầu và 92% sản xuất nam châm toàn cầu. Quyền lực gần như bá chủ này đã trở thành một vũ khí mạnh mẽ trong kho vũ khí ngoại giao của Bắc Kinh.
Năm 2010, quốc gia Đông Bắc Á tạm thời cắt giảm xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản sau khi căng thẳng gia tăng liên quan tới quần đảo Senkaku (hay còn gọi là Điếu Ngư). Việc đình chỉ này đã báo động cho các công ty Nhật Bản và kích hoạt các nỗ lực của chính phủ nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung cấp kim loại của Trung Quốc.
Mối đe dọa về các hạn chế xuất khẩu đối với đất hiếm lại xuất hiện vào đỉnh điểm của cuộc chiến thương mại giữa Mỹ với Trung Quốc vào năm 2019. Thời báo Hoàn cầu đã gọi sự phụ thuộc của Mỹ vào khoáng sản là "con át chủ bài trong tay Trung Quốc", đánh giá rằng, sự phụ thuộc có thể được sử dụng để gây áp lực với Washington khi đó.
Bắc Kinh gần đây đã tăng cường nỗ lực để duy trì vị trí thống trị của mình trước các động thái của Mỹ nhằm vực dậy ngành công nghiệp đất hiếm của chính họ. Vào tháng 4/2023, Bộ Thương mại và Bộ Công nghệ của Trung Quốc đã đề xuất lệnh cấm xuất khẩu một số công nghệ sản xuất nam châm đất hiếm.
Mới đây, nước này cũng đã công bố hạn chế xuất khẩu gali và gecmani, hai nguyên tố rất quan trọng để sản xuất chất bán dẫn và các thiết bị điện tử khác.
Trước động thái trên của Bắc Kinh, ông James Litinsky, Giám đốc điều hành MP Materials, chủ sở hữu mỏ đất hiếm MP, tuyên bố không quá lo lắng về khả năng Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm. Công ty của ông đã "cố tình tránh mua thiết bị và công nghệ lớn từ Trung Quốc" cho cơ sở ở Texas vì lý do này.
Mối quan hệ căng thẳng giữa Mỹ với Trung Quốc không phải là khó khăn duy nhất mà MP Materials phải đối mặt. Đầu tiên, các nhà phân tích cảnh báo, việc mở rộng quy mô các công đoạn khác nhau của quá trình xử lý đất hiếm và sản xuất nam châm sẽ là một thách thức kỹ thuật lớn.
Leslie Liang, cố vấn cấp cao của Wood Mackenzie, một công ty tư vấn tài nguyên thiên nhiên và năng lượng toàn cầu, cho biết: "Các kỹ thuật như khai thác phân đoạn đòi hỏi kinh nghiệm và thử nghiệm lâu năm. Bất kỳ quá trình nào khác như quá trình kim loại hóa không thể được thiết lập trong một sớm một chiều".
Nỗ lực tìm lại hào quang
Câu chuyện về đất hiếm lặp lại câu chuyện về sản xuất chip, lĩnh vực mà Washington cũng đang nỗ lực khôi phục vị trí đã mất. Nhiệm vụ thậm chí còn lớn hơn nếu xét đến việc Mỹ luôn duy trì năng lực đáng kể trong thiết kế chip tiên tiến. Ngược lại, số liệu của chính phủ nước này cho thấy không có sản xuất trên đất Mỹ đối với nguyên liệu đất hiếm, gần đây nhất là vào năm 2017.
Trong năm 2022, MP chiếm toàn bộ 14% thị phần của Mỹ về sản lượng đất hiếm thế giới. Quy mô vẫn còn tương đối khiêm tốn: dự trữ đất hiếm của Mỹ chỉ bằng khoảng hơn 5% của Trung Quốc. Siêu cường châu Á này cũng vẫn chiếm ưu thế trong các khía cạnh khác của sản xuất đất hiếm.
Washington hy vọng rằng, một sự thay đổi triệt để trong chính sách sẽ thúc đẩy quá trình khôi phục sản xuất đất hiếm của Mỹ. Vào năm 2021, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã ra lệnh cho các cơ quan chính phủ đánh giá khả năng phục hồi và an ninh của các chuỗi cung ứng quan trọng của quốc gia và chỉ ra những điểm yếu. Họ nhận thấy rằng, sự phụ thuộc vào Trung Quốc để sản xuất nguyên liệu thô và đất hiếm là một “lỗ hổng chiến lược quan trọng”.
| Mỏ đất hiếm Mountain Pass tại California, Mỹ. (Nguồn: Reuters) |
Năm 2022, Tổng thống Biden đã cảnh báo người Mỹ về “điều gì sẽ xảy ra khi chúng ta trở nên phụ thuộc vào các quốc gia khác” đối với những nguyên liệu tối quan trọng.
Mỏ Moutain Pass từng là nguồn cung cấp đất hiếm hàng đầu thế giới. Đến năm 1974, mỏ này chiếm tới 78% sản lượng toàn cầu. Vào giữa những năm 1980, Trung Quốc bắt đầu đẩy mạnh sản xuất và Bắc Kinh đã dẫn trước Mỹ trong lĩnh vực này vào giữa những năm 1990.
Sự suy giảm của Mountain Pass tăng nhanh khi một vụ tràn chất thải hóa học vào năm 2002 buộc mỏ này phải tạm thời đóng cửa. Sau đó, mỏ tạm dừng khai thác quặng vì sự cạnh tranh từ Trung Quốc khiến mỏ không có lãi. Moutain Pass đã khởi động lại toàn bộ hoạt động vào đầu những năm 2010 nhưng sớm phải hứng chịu một đòn chí mạng khác khi công ty mẹ, Molycorp, nộp đơn xin phá sản.
Có vẻ như giấc mơ về đất hiếm của Mỹ đã kết thúc.
Tham gia nhóm giải cứu Mountain Pass là hai nhà đầu tư Litinsky và Rosenthal sinh ra ở Florida. Khi họ ngồi trong các cuộc họp với các chủ nợ của Molycorp vào năm 2014, họ không nghĩ rằng đó là khởi đầu của một hành trình mà họ sẽ đổi bộ vest và cà vạt của mình để khoác lên một bộ đồ công trường gồm mũ bảo hiểm bụi bặm, áo bảo hộ phản quang và ủng.
Ông Litinsky đang điều hành quỹ đầu tư mạo hiểm của riêng mình, JHL Capital Group. Còn ông Rosenthal đang phụ trách lĩnh vực ô tô toàn cầu và Trung Quốc tại công ty quản lý tài sản QVT Financial ở New York.
Bộ đôi này lớn lên cùng nhau ở Fort Lauderdale, đã giành chiến thắng trong cuộc đua giành quyền kiểm soát hoạt động của MP bằng cách trả 20,5 triệu USD. Họ tập hợp một hội đồng quản trị với chiến lược mạnh mẽ.
Hội đồng bao gồm Maryanne Lavan, cố vấn chung của Lockheed Martin, tập đoàn công nghiệp quốc phòng Mỹ. Một thành viên khác là tướng không quân Mỹ đã nghỉ hưu Richard Myers, cựu Chủ tịch Hội đồng tham mưu trưởng liên quân.
Ông Myers đã nói rằng, việc thiếu nguồn cung cấp đất hiếm bền vững và đáng tin cậy ở Bắc Mỹ sẽ “thể hiện một điểm thất bại duy nhất đối với an ninh kinh tế và quốc gia”.
Giám đốc điều hành của MP Litinsky cho biết, ông luôn “rất lạc quan về tương lai của đất hiếm”.
Ông Litinsky và Rosenthal lần đầu thuê một nhóm quản lý cho MP nhưng sau đó quyết định tự điều hành hoạt động. Các ưu đãi cổ phần cho nhân viên và hồ sơ an toàn cho phép hoạt động liên tục trong ba năm đã giúp xoay chuyển tình thế của một mỏ từng không đem lại lợi nhuận kinh tế.
Vào năm 2022, doanh thu của công ty đã tăng 59%, lên 527,5 triệu USD, trong khi thu nhập ròng tăng hơn gấp đôi, lên 289 triệu USD.
Tom Schneberger, Giám đốc điều hành của USA Rare Earth, một công ty khởi nghiệp sản xuất nam châm tiên tiến có trụ sở tại Oklahoma cho biết: “Bản thân đất hiếm rất phổ biến. Chúng không hiếm đến thế. Nhưng điều khó khăn là kết hợp công nghệ phù hợp, trích xuất và phân tách chúng, biến chúng thành những sản phẩm có thể bán được và sử dụng được và thực hiện điều đó một cách hiệu quả”.
Giai đoạn thứ hai trong chiến lược của MP Materials là xây dựng bộ máy để tách và tinh chế một số tinh quặng đất hiếm tại Mountain Pass. Công ty cho biết sẽ đưa công suất xử lý mới vào sản xuất trong quý II/2023.
Dự án giai đoạn ba của MP là xây dựng một nhà máy sản xuất kim loại đất hiếm tinh chế và nam châm thành phẩm. Công ty đã động thổ dự án ở Texas vào năm ngoái và dự kiến bắt đầu sản xuất vào cuối năm nay.
Tuy nhiên, ngay cả ban quản lý đã khôi phục hoạt động của mỏ cũng không cho rằng Mỹ sẽ sớm lấy lại quyền bá chủ đất hiếm. Cùng với những nỗ lực đưa chuỗi cung ứng chip trở lại Mỹ, Washington và các đồng minh phải đối mặt với một nhiệm vụ khó khăn lâu dài để khôi phục thế mạnh chiến lược đã mất.
ông Litinsky thừa nhận: "Hãy làm rõ thực tế rằng Trung Quốc thống trị chuỗi cung ứng đất hiếm và họ sẽ thống trị nó trong nhiều, nhiều năm tới".