Nga-Trung Quốc bắt tay, BRICS trỗi dậy, nhưng mục tiêu không phải hạ bệ đồng USD bị ‘vũ khí hóa’? Các quốc gia muốn gì?

BRICS sẽ góp phần đa dạng hóa đồng tiền dự trữ quốc tế như thế nào? (Nguồn: Getty)

Mới đây, trong bài viết trên China-US Focus, Tiến sĩ Dan Steinbock, chiến lược gia về thế giới đa cực nhận định rằng, áp lực đối với việc đa dạng hóa đồng tiền dự trữ của thế giới đã có từ lâu.

Vấn đề này được tăng cường sau năm 2008, nhưng ngày càng được quan tâm hơn kể từ năm 2022, đặc biệt sau xung đột Nga-Ukraine (tháng 2/2022). Đây sẽ là chủ đề chính trong Hội nghị thượng đỉnh Nhóm các nền kinh tế mới nổi hàng đầu thế giới (BRICS) sắp tới và xu hướng này có khả năng được thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa sau hội nghị.

Tin liên quan
Bất chấp ‘vũ khí’ trừng phạt kinh tế, Nga còn lâu mới bị cô lập, đây là lý do khiến phương Tây ‘mắc cạn’

Vào năm 2016, Bộ trưởng Tài chính Mỹ khi đó là ông Jack Lew đã cảnh báo rằng: “Chúng ta càng đặt điều kiện cho việc sử dụng đồng USD và hệ thống tài chính tiếp tục tuân thủ chính sách đối ngoại, thì nguy cơ các nước chuyển sang các loại tiền tệ khác và các hệ thống tài chính khác trong trung hạn càng tăng lên”.

Cả chính quyền cựu Tổng thống Trump và Tổng thống Biden đương nhiệm đều phớt lờ lời cảnh báo của ông Lew. Hệ quả là, các nước vùng Nam bán cầu ngày càng quan tâm tới BRICS.

Chủ đề chính tại Thượng đỉnh BRICS ở Johannesburg (Nam Phi) vào tháng 8 này sẽ là khối cùng hành động để phát triển các hệ thống thanh toán thay thế cho đồng bạc xanh của Mỹ.

Rủi ro từ độc quyền USD

Nhà kinh tế học từng đoạt giải Nobel Paul Krugman lưu ý, phần lớn thương mại thế giới vẫn được thanh toán bằng đồng bạc xanh. Nhiều ngân hàng có trụ sở bên ngoài nước Mỹ chấp nhận khoản tiền gửi bằng USD. Nhiều tập đoàn ngoài lãnh thổ Mỹ vay vốn bằng USD. Các ngân hàng trung ương dự trữ phần lớn bằng đồng bạc xanh.

Mặc dù vậy, sự độc quyền “cưỡng bức” hiện tại của USD - sự phụ thuộc không cân xứng của thế giới vào đồng tiền Mỹ trong thanh toán và lập hóa đơn thương mại, sự phụ thuộc vào nó của các công ty tài chính và tập đoàn không phải của nước Mỹ cũng như tỷ trọng cao của đồng bạc xanh trong dự trữ của các ngân hàng trung ương ngày càng gây lo ngại không chỉ ở Nam bán cầu mà còn ở ngay các nền kinh tế lớn phương Tây.

Việc đồng USD bị "vũ khí hóa" dưới danh nghĩa cộng đồng quốc tế nhưng không có sự đồng thuận rộng rãi sẽ đặt các hóa đơn và thanh toán thương mại, các tập đoàn nước ngoài và dự trữ ngân hàng trung ương vào rủi ro.

Gần đây, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Janet Yellen cho biết, vẫn không có giải pháp thay thế nào cho hệ thống tiền tệ dựa trên đồng USD. Sau đó, một lần nữa, bà cũng đã cảnh báo về một kịch bản thảm khốc nếu Washington không đồng ý về một giới hạn nợ mới.

Tương tự, người Anh cũng từng chào mời “sự may mắn” của đồng Bảng Anh cho đến năm 1914. Nhưng vị trí ưu việt đó đã kết thúc với sự căng thẳng quá mức của nền kinh tế xứ sở sương mù sau năm 1945.

Mặc dù ở thời điểm đầu thế kỷ XXI hiện nay có những đặc điểm riêng, nhưng sẽ không có quá nhiều sự khác biệt so với cách đây gần 1 thế kỷ.

Ưu điểm của đa dạng hóa tiền tệ quốc tế

Vậy BRICS sẽ góp phần đa dạng hóa đồng tiền dự trữ quốc tế như thế nào?

Nhờ sự linh hoạt trong tổ chức, khối có thể đưa ra các biện pháp đơn phương, song phương và đa phương. Các biện pháp này được thúc đẩy bởi các nền kinh tế sáng lập BRICS (gồm Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc), các thành viên mới đầy tham vọng và cả các đối tác liên minh có chung tầm nhìn hay đang cân nhắc trở thành thành viên.

Theo ông Anil Sooklal, Đại sứ Nam Phi chịu trách nhiệm về quan hệ với châu Á và BRICS, khoảng 22 quốc gia đã chính thức nộp đơn xin gia nhập nhóm, trong khi một số lượng tương đương các nước “đã hỏi một cách không chính thức về việc trở thành thành viên BRICS”. Được biết, các quốc gia muốn gia nhập khối có Argentina, Iran, Saudi Arabia và Các tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE).

Số lượng ngày càng tăng của các nền kinh tế mới nổi lớn và đông dân có thể tạo ra loại “hiệu ứng mạng” và “sự lan tỏa tích cực” sẽ rất quan trọng để khởi động cơ sở hạ tầng cho hệ thống tài chính toàn cầu thay thế được đề xuất.

Vào thời điểm trước cuộc xung đột ở Ukraine, Hội đồng Đại Tây Dương mô tả Nga-Trung Quốc là “các đối tác trong quá trình phi USD hóa”. (Nguồn: RIA)

Tuy nhiên, những gì BRICS mang lại không đơn giản là phi USD hóa. Mục tiêu không phải là loại bỏ đồng bạc xanh, vốn thường được mô tả bởi những người chỉ trích và đối thủ chính trị của BRICS, đặc biệt là ở phương Tây. Vào thời điểm trước cuộc xung đột ở Ukraine, Hội đồng Đại Tây Dương đã mô tả Nga và Trung Quốc là “các đối tác trong quá trình phi USD hóa”.

Sự hợp tác đó được cho là “một giải pháp thay thế cho hệ thống tin nhắn thanh toán tín dụng toàn cầu SWIFT do Mỹ thống trị”. “Cái bắt tay” giữa Nga và Trung Quốc từng được hiểu là một liên minh hợp pháp và phi USD hóa như một “mưu đồ” để thay thế đồng bạc xanh.

Tuy nhiên, thực tế có đôi chút khác. BRICS không liên quan nhiều đến các quốc gia đang tìm cách ngấm ngầm phá vỡ trật tự quốc tế. Thay vào đó, giống như các nhà quản lý tài sản tìm cách duy trì sự đa dạng hóa phù hợp trong danh mục đầu tư của họ, mục tiêu chiến lược của BRICS là đa dạng hóa và hiệu chỉnh lại chứ không phải là phi USD hóa đơn thuần.

Từ Bancor của Keynes đến đa dạng hóa tiền tệ của BRICS

Hiện nay, hầu hết các nền kinh tế BRICS vẫn phụ thuộc đáng kể vào đồng tiền Mỹ, trong khi những nền kinh tế bị Washington và/hoặc các đồng minh trừng phạt đã giảm đáng kể dự trữ USD, thay vào đó, họ thường chọn vàng.

Điều mà các nền kinh tế lớn của BRICS tìm kiếm là một chế độ tiền tệ toàn cầu đa dạng hơn. Nếu điều này không được khắc phục dần dần và theo thời gian, nó sẽ thay đổi thông qua một cuộc khủng hoảng lớn và đột ngột trên thế giới. Mục tiêu của BRICS không phải là thay thế đồng USD mà là đa dạng hóa hệ thống tiền tệ để nó phản ánh tốt hơn nền kinh tế thế giới ngày nay.

Nhìn lại lịch sử, đây không phải là một ý tưởng mới. John Maynard Keynes, nhà kinh tế học người Anh và là một trong những người có ảnh hưởng lớn nhất thế kỷ XX, đã đưa ra lập luận tương tự cho Bancor - tiền tệ siêu quốc gia (cái tên được lấy cảm hứng từ từ “banque” của Pháp) tại một sự kiện vào năm 1944. Tuy nhiên, ý tưởng này đã bị các nhà đàm phán Mỹ đánh sập.

Khi đó, Bảng Anh và USD là đồng tiền dự trữ chính của thế giới. Mặc dù vậy, ông Keynes cảnh báo rằng, tính ưu việt của đồng bạc xanh sẽ dẫn đến sự không chắc chắn và biến động lớn sau quá trình tái thiết và phục hồi của Tây Âu và các nền kinh tế lớn khác.

Đó chính xác là những gì xảy ra vào năm 1971, khi Tổng thống Nixon đơn phương chấm dứt khả năng chuyển đổi của đồng USD sang vàng. Mặc dù được giới thiệu như một biện pháp tạm thời, nhưng quyết định này đã khiến đồng bạc xanh trở thành một loại tiền định danh thả nổi vĩnh viễn.

Khi vàng không còn là thước đo giá trị, nhận thức về giá trị đã thay thế chính giá trị. Hậu quả là cú sốc giá vàng dội khắp thế giới với cuộc khủng hoảng dầu mỏ kép, tiếp theo là giá dầu tăng gấp bốn lần, sau đó là lạm phát và lạm phát đình đốn và cuối cùng là lãi suất cao kỷ lục của Mỹ cùng các đợt tái vũ trang quy mô lớn.

Về địa chính trị, Mỹ tiếp tục dựa vào các nền kinh tế lớn của phương Tây và Nhật Bản, nhưng về kinh tế quốc tế, nước này không chịu từ bỏ đặc quyền thống trị. Kết quả là, sự độc quyền của đồng USD đã góp phần tạo ra bong bóng tài sản trong những năm 1980, đầu những năm 1990, đầu những năm 2000 và cuối cùng là vào năm 2008.

Giữa cuộc Đại suy thoái, Thống đốc Ngân hàng Trung ương Trung Quốc Zhou Xiaochuan đã làm sống lại ý tưởng trên và kêu gọi các nền kinh tế lớn của phương Tây “cải cách hệ thống hệ thống tiền tệ quốc tế”.

Những cam kết lớn đã được đưa ra ở Liên minh châu Âu (EU), Mỹ và Nhật Bản, nhưng không có gì đáng kể được ghi nhận. Do đó, các tổ chức như Ngân hàng Phát triển mới BRICS (NBD), Ngân hàng Đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB)… đang nỗ lực tìm kiếm các thỏa thuận tiền tệ mới.

BRICS không muốn phá vỡ trật tự thế giới. Thay vào đó, họ tìm cách thúc đẩy sự đa dạng hóa trực tiếp. Động thái của BRICS cũng phản ánh nguyện vọng của nền kinh tế thế giới đa cực, trong đó triển vọng tăng trưởng toàn cầu được thúc đẩy bởi các nền kinh tế lớn mới nổi.