Bài viết của nhà nghiên cứu Tomohiko Satake, thuộc Học viện Quốc phòng Nhật Bản, vừa được đăng tải trên tờ The Diplomat. Sau đây là nội dung trích lược của bài viết:
Trong những năm gần đây, Nhật Bản đã tăng cường can dự với các nước thành viên ASEAN trong lĩnh vực an ninh. Kể từ thời kỳ Chiến tranh Lạnh, Nhật Bản luôn thúc đẩy quan hệ với những nước này dưới hình thức trao đổi hợp tác quốc phòng song phương, chủ yếu tập trung vào tham vấn cấp cao, đàm phán cấp sự vụ và đối thoại an ninh đa phương với mục tiêu xây dựng lòng tin chung và nâng cao tính minh bạch.
Tuy nhiên, mới đây, Nhật Bản đã chuyển sang mức độ hợp tác cao hơn, bao gồm diễn tập quân sự song phương, các thỏa thuận về thiết bị quốc phòng với một số quốc gia ASEAN. Đặc biệt, tháng 11/2014, lần đầu tiên hội nghị Bộ trưởng quốc phòng giữa Nhật Bản và các nước ASEAN đã được tổ chức. ASEAN trở thành một trong các đối tác chính của Nhật Bản trong lĩnh vực an ninh, sau Mỹ, Australia, Hàn Quốc và Ấn Độ.
Chính sách Ngoại giao quốc phòng của Nhật Bản với các nước ASEAN có thể tổng hợp bằng ba điểm chính sau: mở rộng sự hiện diện, tăng cường quan hệ đối tác và chia sẻ các chuẩn mực cũng như quy tắc chung thông qua quan hệ đối tác.
Mở rộng sự hiện diện
Thông qua các sáng kiến hợp tác, Lực lượng phòng vệ Nhật Bản (JSDF) đã thực hiện các chuyến thăm cảng và/hoặc viếng thăm các nước thành viên ASEAN, tham gia tập trận chung song phương hoặc đa phương.
Tháng 3/2016, một tàu của Lực lượng phòng vệ trên biển Nhật Bản (JMSDF) lần đầu tiên sau ba năm đã cập cảng Malaysia và sau đó vào tháng 4/2016, JMSDF đã tham gia các cuộc diễn tập huấn luyện hữu nghị với Lực lượng hải quân Hoàng gia Malaysia.
Cũng trong tháng 4/2016, tàu ngầm Oyashio của JMSDF cùng các tàu khu trục Ariake, Setogiri đã tới Vịnh Subic ở Philippines, đây là chuyến thăm đầu tiên sau gần 15 năm. Sau đó, Ariake và Setogiri đã tới cảng Cam Ranh, Việt Nam. Đây cũng là chuyến thăm Việt Nam đầu tiên của các tàu này. Cùng thời gian đó, tàu khu trục cỡ lớn Ise lần đầu tiên đã vượt Biển Đông để tham gia lễ duyệt binh hạm đội quốc tế và các cuộc tập trận đa phương được tổ chức ở Indonesia.
| Tuần duyên Nhật và Philippines có cuộc diễn tập chung đầu tiên kể từ khi ký thỏa thuận đối tác chiến lược năm 2012. Ảnh: Getty |
Trong khi đó, JSDF đã tham gia cuộc tập trận chung với Mỹ, Australia vào tháng 2/2016 tại vùng biển giữa Singapore và Ấn Độ. Tháng 4/2016, JSDF tiếp tục cùng hai quốc gia trên tập trận trong vùng biển tiếp giáp Indonesia.
Nhật Bản cũng đang từng bước thúc đẩy sự hiện diện của họ trong khu vực này thông qua các hoạt động khác như một phần của các khuôn khổ đa phương, như cử một lực lượng lớn JSDF (đứng thứ ba trong số các nước tham gia) để tham gia các cuộc diễn tập về an ninh hàng hải chung được tổ chức ở Hội nghị bộ trưởng quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+) diễn ra tại vùng biển, vùng trời giữa Brunei và Singapore.
Tăng cường quan hệ đối tác
Thông qua hỗ trợ xây dựng năng lực và hợp tác bằng trang thiết bị quốc phòng, Nhật Bản đã chuyển giao 10 tàu đa năng cho Philippines dưới hình thức ODA, dựa trên “Thỏa thuận giữa Chính phủ Nhật Bản và Chính phủ Cộng hòa Philippines về chuyển giao thiết bị và công nghệ quốc phòng”, được hai bên ký vào tháng 2/2016.
Theo đó, Nhật Bản cho hải quân Phillipines thuê một máy bay huấn luyện cũ (tạm không sử dụng) TC90 của JMSDF. Trong tháng 7, Nhật Bản lần đầu tiên hỗ trợ năng lực phòng vệ cho Philippines liên quan đến việc bảo trì động cơ diesel cho tàu hải quân nước này.
Với Việt Nam, ngoài việc tài trợ 6 tàu đã qua sử dụng cho Hải quân Việt Nam, Nhật Bản cũng tiến hành đàm phán cung cấp các tàu mới trong tương lai gần.
Tương tự như vậy, sau khi Hội nghị tham vấn Bộ trưởng Ngoại giao và Quốc phòng Nhật Bản-Indonesia (“2+2”) được tổ chức vào tháng 12/2015, đến tháng 3/2016, Nhật Bản thực hiện chương trình hỗ trợ xây dựng năng lực cho hải quân Indonesia trong việc xây dựng các bản đồ hàng hải.
Gần đây nhất, Nhật Bản đã tăng cường hợp tác trong lĩnh vực an ninh với các nước ASEAN “lục địa” như Lào, Thái Lan, Myanmar. Tháng 2/2016, Bộ Quốc phòng Nhật Bản lần đầu tiên tổ chức hội thảo về ứng phó thảm họa cho các lực lượng vũ trang nhân dân Lào. Trong tháng 4 và tháng 5/2016, Nhật Bản hỗ trợ xây dựng năng lực cho quân đội Thái Lan trong lĩnh vực liên quan đến pháp luật hàng không quốc tế và lĩnh vực an toàn bay. Trong tháng 6, Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản lúc đó là ông Nakatani Gen đã có buổi hội đàm với Cố vấn quốc gia kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Myanmar Aung San Suu Kyi. Hai bên đã đồng ý về việc JSDF giúp đỡ cải thiện năng lực trong các lĩnh vực viện trợ nhân đạo, cứu trợ thảm họa, trong khi đó trao đổi giáo dục song phương sẽ được thúc đẩy.
| Hai tàu hộ vệ của Nhật Bản thăm cảng quốc tế Cam Ranh tháng 4/2016. (Nguồn: Tuổi Trẻ) |
Không có gì phải nghi ngờ khi cho rằng tình hình Biển Đông đứng đằng sau nỗ lực mở rộng sự hiện diện và tăng cường hợp tác với các đối tác khu vực ASEAN của Bộ Quốc phòng Nhật Bản và JSDF. Ngày 12/7/2016, Tòa Trọng tài đã ra phán quyết rằng “đường 9 đoạn” mà Trung Quốc tuyên bố chủ quyền trên Biển Đông không có cơ sở pháp lý. Sau khi phán quyết được công bố, Bộ Ngoại giao Nhật Bản ngay lập tức tuyên bố đây là phán quyết cuối cùng và có tính ràng buộc về mặt pháp lý đối với các bên tranh chấp theo điều khoản của Công ước Luật Biển năm 1982 (UNCLOS). Cũng trong tháng 6, tại đối thoại chiến lược ba bên Nhật-Mỹ-Australia, các bên đã ra tuyên bố chung kêu gọi Trung Quốc và Philippines tuân thủ phán quyết của Tòa Trọng tài.
Chia sẻ các chuẩn mực và quy tắc
Tuy nhiên, tăng cường quan hệ ngoại giao quốc phòng với ASEAN không có nghĩa Nhật Bản đang chọn đứng về phe nào với một trong những nước đang có tranh chấp trên Biển Đông.
Như đã biết, trong khi Nhật Bản đang tăng cường quan hệ quốc phòng với các quốc gia đang có tranh chấp trên Biển Đông như Việt Nam và Philippines, Nhật Bản cũng tìm cách hỗ trợ xây dựng năng lực và tăng cường quan hệ đối tác với các nước khác không tranh chấp.
Hơn nữa, việc cung cấp trang thiết bị cho các quốc gia Đông Nam Á nhằm mục đích chính thúc đẩy khả năng đối phó với cái được gọi là tình huống “trong khu vực chưa phân rõ trắng đen”, trước khi nó leo thang thành tình huống bất trắc, chẳng hạn như việc tiến hành giám sát hàng hải và tránh các tình huống va chạm; không nhằm mục đích thúc đẩy khả năng quân sự của các quốc gia này.
Trong ngắn hạn, các hoạt động mà Nhật Bản hiện đang tiến hành ở Đông Nam Á sẽ không làm gia tăng căng thẳng trong khu vực, bởi không đơn phương đứng về phe nào trong tranh chấp lãnh thổ, cũng như không hỗ trợ mở rộng quân sự cho các quốc gia trong khu vực chống lại một quốc gia cụ thể.
Có thể thấy, Nhật Bản đang tìm cách chia sẻ các chuẩn mực và quy tắc chung làm cơ sở cho trật tự và ổn định khu vực, như sự thượng tôn pháp luật và vai trò trung tâm của ASEAN, bằng cách tăng cường hợp tác an ninh với toàn khối ASEAN. Việc thúc đẩy quan hệ ngoại giao quốc phòng với các nước thành viên ASEAN là một phương tiện hiệu quả để đạt được các mục tiêu chính trị này.