| Tuyên bố chung Thượng đỉnh NATO ngày 14/6 tái khẳng định cam kết đối với trật tự dựa trên luật lệ. (Nguồn: Reuters) |
"Trật tự dựa trên luật lệ" (RBO) vẫn đang tồn tại bất chấp sự trở lại của "cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc". Các nhà quan sát có thể cho rằng cuộc cạnh tranh này sẽ ảnh hưởng đến luật lệ song RBO vẫn được đề cập nhiều lần tại các hội nghị thượng đỉnh do Mỹ khởi xướng gần đây nhất.
Trong tuyên bố chung, các nhà lãnh đạo của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) tái khẳng định cam kết đối với RBO và khẳng định "những tham vọng và hành vi quyết đoán của Trung Quốc gây ra những thách thức mang tính hệ thống đối với trật tự quốc tế dựa trên luật lệ".
Khẳng định này lặp lại tuyên bố trước đó của Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken rằng "mục đích của chúng tôi không phải là kiềm chế Trung Quốc, kìm hãm Trung Quốc và hạ thấp Trung Quốc. Mục đích của chúng tôi là duy trì trật tự dựa trên luật lệ đang bị Trung Quốc thách thức".
Khởi phát từ thập niên 1990
RBO xuất hiện vào đầu những năm 1990 dưới cái bóng của "Trật tự quốc tế tự do" (LIO), một thuật ngữ hiện vẫn được sử dụng rộng rãi. Các nhà lãnh đạo chính trị Australia là những người sớm chấp nhận và thúc đẩy RBO.
Trong nhiệm kỳ đầu tiên của mình, Thủ tướng Kevin Rudd đã lần đầu dùng cụm từ này trong bài phát biểu năm 2008 về Trung Quốc tại Washington.
Hai năm sau, trên cương vị Bộ trưởng Ngoại giao, ông đã ra tuyên bố chung với Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton, người dường như là thành viên nội các Mỹ đầu tiên ủng hộ RBO.
Một biểu đồ của Google cho thấy, kể từ năm 2014 thuật ngữ "trật tự dựa trên luật lệ" được sử dụng trong các sách, tạp chí và bài báo bằng tiếng Anh thường xuyên hơn, song cụm từ "trật tự quốc tế tự do" vẫn tiếp tục là một thuật ngữ phổ biến hơn.
Hai thuật ngữ hiện thường được sử dụng thay thế cho nhau.
| Kể từ năm 2014 thuật ngữ "trật tự dựa trên luật lệ" (màu xanh) được sử dụng trong các sách, tạp chí và bài báo bằng tiếng Anh thường xuyên hơn nhưng "trật tự quốc tế tự do" (mùa đỏ) vẫn phổ biến hơn. (Nguồn: The Interpreter) |
Thủ tướng Australia Scott Morrison đề cập một "trật tự tự do, dựa trên luật lệ" trong bài phát biểu tại trung tâm Perth USAsia trước khi tham dự Hội nghị thượng đỉnh Nhóm các nước công nghiệp phát triển nhất thế giới (G7).
Tuy nhiên, các nhà lãnh đạo Australia có vẻ thoải mái hơn với việc sử dụng thuật ngữ "trật tự dựa trên luật lệ" hơn là "trật tự tự do".
Điều này có thể phản ánh sự nghi ngờ sâu sắc đối với chủ nghĩa quốc tế tự do của Mỹ, bắt nguồn từ những ngày sau Thế chiến I và Thủ tướng Australia Billy Hughes xung đột với Tổng thống Mỹ Woodrow Wilson tại Hội nghị Hòa bình Versailles.
Mặc dù RBO nghe có vẻ ít mang tính ý thức hệ hơn LIO, nhưng nếu xem xét kỹ hơn lịch sử của hai khái niệm, chúng ta có thể thấy RBO được hình thành với nội hàm tham vọng hơn nhiều.
LIO ra đời trong những ngày đen tối của Chiến tranh Lạnh, dùng để mô tả trật tự mà các quốc gia dân chủ tự do tạo ra giữa các quốc gia này. Trật tự này mang tính quốc tế nhưng chưa bao giờ mang tính toàn cầu. Không ai tuyên bố Liên Xô là một phần của trật tự tự do.
Ngược lại, RBO được hình thành trong làn sóng lạc quan thời hậu Chiến tranh Lạnh. Nhiều người lúc đó cho rằng, với sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản, chỉ còn là vấn đề thời gian trước khi tất cả các quốc gia chấp nhận Đồng thuận Washington và LIO sẽ mở rộng ra toàn cầu.
Kể từ năm 2005, thuật ngữ "trật tự dựa trên luật lệ" bắt đầu nhanh chóng vượt qua cụm từ "thương mại dựa trên luật lệ". Biểu đồ Books Ngram Viewer của Google cho thấy trong hai thuật ngữ này, RBO được sử dụng phổ biến hơn nhiều trong các bài viết bằng tiếng Anh trực tuyến.
| Kể từ năm 2005, thuật ngữ "trật tự dựa trên luật lệ" bắt đầu nhanh chóng vượt qua cụm từ "thương mại dựa trên luật lệ". (Nguồn: The Interpreter) |
Gần như chắc chắn RBO được dùng để mô tả LIO toàn cầu hóa. Có nhiều khả năng cho thấy - khi các nhà chính trị được thay bằng các nhà kỹ trị - tính từ "tự do" đang trở nên không cần thiết.
Quá trình này thể hiện rõ nhất trong hệ thống thương mại đa phương. Vòng đàm phán Hiệp định chung về Thuế quan và thương mại (GATT) tại Uruguay bắt đầu từ những năm cuối của Chiến tranh Lạnh đã đưa đến việc thành lập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO).
Tính từ "dựa trên luật lệ" thường được sử dụng để mô tả hệ thống thương mại mới nổi này trước khi được sử dụng để mô tả trật tự toàn cầu.
Sự chuyển dịch trọng tâm
Trong các năm 2014-2016, RBO đã được sử dụng nhiều nhất, rất có thể là do phản ứng trước việc Nga sáp nhập Crimea và hoạt động của Trung Quốc ở Biển Đông. Thuật ngữ này xuất hiện 56 lần trong Sách trắng Quốc phòng năm 2016 của Australia, trong đó hơn 40 lần được sử dụng để nói tới trật tự toàn cầu và 3 lần dùng để chỉ trật tự khu vực.
Tuy nhiên, RBO có thể gây trở ngại cho việc xây dựng và ưu tiên chính sách. Bảo vệ một RBO toàn cầu, một trật tự vốn có thể chưa bao giờ tồn tại hay ít nhất không tồn tại như vẫn thường được tuyên bố, là một thách thức lớn.
Mặt khác, hầu hết các chính sách đều có thể được coi là một phần của nỗ lực này. Ví dụ, Sách trắng năm 2016 giải thích các cam kết quân sự của Australia bên ngoài khu vực, đặc biệt là đối với Trung Đông, là để ủng hộ "trật tự toàn cầu dựa trên luật lệ".
Thừa nhận lịch sử của RBO không có nghĩa là phủ nhận vai trò quan trọng của các thể chế và quy tắc toàn cầu mà còn nhấn mạnh đến mục tiêu cần củng cố các thể chế và quy tắc này. Nhưng điều này đòi hỏi sự chuyển dịch trọng tâm từ bảo vệ RBO sang xây dựng một RBO, đặc biệt là trong khu vực.
Liệu khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương có phải đã từng là một phần của LIO và sau này là RBO vẫn còn là một câu hỏi mở cần tranh luận.
Quá trình toàn cầu hóa sau Chiến tranh Lạnh, bao gồm toàn cầu hóa cả các luật lệ, rõ ràng có một vai trò quan trọng trong sự thịnh vượng của khu vực.
Phát triển một trật tự dựa trên luật lệ hơn cho khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương vẫn là một thách thức. Nhưng nếu không có sự hiểu biết rõ ràng về lịch sử của RBO, điều này sẽ còn khó khăn hơn.