Gần như ngày nào chúng ta cũng nghe thấy một yếu tố nào đó liên quan đến ung thư: có tủ lạnh trong nhà, sở hữu điện thoại di động, hút thuốc lá, ăn nhiều thịt nướng hay mặc áo lót quá chật… Vì vậy, nguyên tắc "phòng bệnh hơn chữa bệnh" rất phù hợp với bệnh ung thư.
Bằng chứng rõ nhất về tầm quan trọng của phong cách sống đối với căn bệnh này là phần lớn các bệnh ung thư nói chung đều phát triển với những tỷ lệ hoàn toàn khác nhau ở những phần khác nhau trên toàn cầu. Vài loại ung thư rất phổ biến ở Mỹ như ung thư vú, ruột và tuyến tiền liệt, nhưng lại xảy ra ít hơn nhiều ở các nước khác trên thế giới. Đó là do thói quen ăn uống và sinh hoạt của mỗi quốc gia, dân tộc khác nhau.
Theo Tạp chí của Hiệp hội Y học Mỹ, nghiên cứu thói quen ăn uống của bệnh nhân ung thư ruột trong 5 năm sau khi phẫu thuật cắt bỏ khối u, cho thấy, những người ăn theo chế độ truyền thống kiểu phương Tây sẽ có nguy cơ phát triển bệnh gấp 3 lần so với những người ăn có chọn lọc: nhiều rau quả, ít thịt đỏ. Một nghiên cứu của Hiệp hội Ung thư Mỹ năm 2003 cũng phát hiện ra rằng béo phì là nhân tố quan trọng thứ hai có nguy cơ cao gây bệnh ung thư ở dân số phương Tây sau thuốc lá.
Thể dục được xem là đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ chống lại một số bệnh ung thư. Chẳng hạn, theo tạp chí Nurses' Health Study, phụ nữ luyện tập thể dục đều đặn mỗi ngày 1 giờ trở lên sẽ giảm 30% rủi ro mắc ung thư ruột hơn những phụ nữ ít tập thể dục. Thể dục cũng bảo vệ chống ung thư vú…
Ung thư là bệnh có nhiều nguyên nhân trực tiếp và gián tiếp. Nguyên nhân trực tiếp là quy trình sản xuất và tái sản xuất của tế bào bị rối loạn, dẫn đến một cơ phận trong cơ thể bị hư hỏng một cách tuyệt vọng. Tế bào phát triển nhanh nhưng "mất trật tự", rồi lan sang các cơ phận khác trong cơ thể và cuối cùng "nuốt chửng" cơ thể làm cho cơ thể phải chết. Hoạt động sản xuất và tái sản xuất của tế bào chịu sự điều khiển của gien. Nên theo Newsweek, khoảng 10% bệnh ung thư ở người đều có gien di truyền. Tuy nhiên, cho đến nay, ngoài vài trường hợp ung thư vú và ung thư phổi, những bệnh mà giới khoa học đã tìm ra một số gien như gien BRCA1, BRCA2…, phần còn lại khoa học vẫn chưa biết chúng ở đâu và có tác dụng gì. Một cách để "đo lường" mức độ ảnh hưởng của gien hay biết được tín hiệu của gien là xem xét "tiền sử gia đình", thuật ngữ mà giới y học dùng để gọi những bệnh nhân nào có người thân trong gia đình từng bị ung thư.
Nhưng gien không hoạt động một mình, mà chịu sự chi phối của các yếu tố môi trường và hormone. Nói cách khác, gien chỉ kích hoạt gây ung thư khi bị phơi nhiễm với một yếu tố môi trường nguy hiểm nào đó. Yếu tố môi trường ở đây bao gồm thói quen ăn uống, thuốc lá, bia rượu, vận động cơ thể, môi trường làm việc, mức độ phơi nhiễm với các hóa chất trong cuộc sống... Do đó, các nguyên nhân gián tiếp gây ra ung thư là các yếu tố môi trường và hormone. Có nghiên cứu ước tính rằng khoảng 95% các trường hợp ung thư mà bác sĩ điều trị là do các yếu tố môi trường gây ra, và gien là nguyên nhân gây ra khoảng 5% các trường hợp ung thư.
Tuy nhiên, ước tính như vậy hơi quá, vì khó mà quy bao nhiêu trường hợp ung thư do gien và bao nhiêu do môi trường, trong khi chúng ta chưa biết gien nào là "thủ phạm". Tại sao những người có tiền sử gia đình ung thư, nhưng lại không bao giờ mắc bệnh ung thư? Tại sao một số người không bao giờ hút thuốc lá lại bị ung thư? Chúng ta không có câu trả lời dứt khoát, mà chỉ có thể đặt giả thiết là do sự tương tác giữa gien và môi trường. Theo giả thiết này, người có tiền sử gia đình mắc bệnh ung thư (tức có khả năng người đó mang trong người gien có hại) nhưng vì môi trường sống có lợi, cho nên người đó không mắc ung thư. Một người không bao giờ hút thuốc lá có thể bị ung thư vì người đó mang trong người gien nguy hại hay bị phơi nhiễm một yếu tố nguy cơ khác. Theo giả thiết tương tác này, phần lớn ung thư chỉ xảy ra khi đối tượng hội đủ hai điều kiện có nhiều gien (không chỉ một gien) nguy hại và sống trong một môi trường với nhiều yếu tố (không phải chỉ một yếu tố) nguy hiểm.
Tóm lại, mối ảnh hưởng tương tác giữa gien và môi trường đến ung thư là một câu hỏi lớn, một bí ẩn khoa học, mà cho đến nay vẫn chưa có lời giải thỏa đáng.
Thanh Bình
(Theo Newsweek, Tạp chí Hiệp hội Y học Mỹ)