Trí tuệ nhân tạo và thách thức đối với bảo đảm quyền con người ở Đông Nam Á

Trí tuệ nhân tạo (AI) đã và đang thay đổi thế giới của chúng ta, từ cách làm việc đến tận hưởng cuộc sống, từ chăm sóc sức khỏe đến giáo dục, quản trị và vận hành xã hội.

Việt Nam nỗ lực phát huy quyền của người dân tộc thiểu số theo khuôn khổ Công ước CERD Báo cáo viên đặc biệt LHQ: Những nỗ lực của Việt Nam về phát triển kinh tế và giảm nghèo đáng được ghi nhận TS. Cù Văn Trung: Quyền được phát triển con người ở nước ta ngày càng được khẳng định sâu sắc

Với vai trò là một phát minh khoa học ngày càng được hoàn thiện, AI trong tương lai sẽ có khả năng tự nhận thức về bản thân và trở thành một giống loài, chủng tộc mới có thể cạnh tranh và có khả năng hủy diệt nền văn minh nhân loại. AI có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của loài người nhưng lại có nhiều tác động tiêu cực đối với xã hội. Trong đó, tác động của AI đối với quyền con người là một trong những vấn đề ngày càng nhận được nhiều sự quan tâm của các quốc gia trên thế giới.

Trí tuệ nhân tạo và thách thức đối với bảo đảm quyền con người ở Đông Nam Á. (Nguồn: OGR)

Việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong thời đại kỹ thuật số tạo ra những tác động khác đến quyền riêng tư và dữ liệu cá nhân theo những cách khác nhau. (Nguồn: OGR)

AI và những tác động đến quyền con người

Theo Bellman (1978), AI là sự tự động hóa các hoạt động phù hợp với tư duy của con người, chẳng hạn như các hoạt động ra quyết định và giải quyết vấn đề; còn Rich và Knight (1991) khẳng định rằng AI là khoa học nghiên cứu cách máy tính có thể thực hiện các nhiệm vụ mà con người hiện đang làm tốt hơn máy tính[1].

Tác động của AI đối với quyền con người, trước hết là quyền bình đẳng và không phân biệt đối xử bị ảnh hưởng do hệ thống AI phản ánh định kiến xã hội và tạo ra sự bất bình đẳng trong xã hội, đặc biệt là trong các vấn đề liên quan đến cá nhân và thiểu số. Nhiều hệ thống AI đóng góp vào quyết định của người dùng và đề xuất các khuyến nghị bằng cách sử dụng và đánh giá dữ liệu xã hội, nghề nghiệp, chủng tộc, sức khỏe và màu da, dẫn đến sự phân biệt đối xử nghiêm trọng đối với các cá nhân và nhóm có hoàn cảnh khó khăn[2].

Hệ thống AI cũng ảnh hưởng đến quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Hoạt động của hệ thống AI là truy cập và phân tích các bộ dữ liệu. Để hoạt động trơn tru, AI yêu cầu thu thập rất nhiều thông tin. Phân tích dữ liệu bằng hệ thống AI có thể tiết lộ thông tin cá nhân và riêng tư của các cá nhân. Hầu hết các hệ thống AI được sử dụng bởi các công ty (đặc biệt là các công ty công nghệ như Google, Facebook và Twitter) và bởi nhiều chính phủ. Các công ty sử dụng thông tin cá nhân cho mục đích kinh doanh để kiếm lợi nhuận. Ngược lại, chính phủ ở nhiều quốc gia sử dụng hệ thống AI cho mục đích quản lý, chẳng hạn như hệ thống điều khiển video và hệ thống nhận dạng khuôn mặt. Sự xuất hiện của các hệ thống kiểm soát AI dẫn đến tình trạng một lượng lớn dữ liệu về các cá nhân cả trực tuyến và ngoài đời thực được lưu trữ, sử dụng sai và lạm dụng không đúng cách. Hơn nữa, việc ứng dụng AI trong thời đại kỹ thuật số tạo ra những tác động khác đến quyền riêng tư và dữ liệu cá nhân theo những cách khác nhau.

Một quyền khác bị ảnh hưởng bởi AI là quyền tự do ngôn luận. AI tác động nghiêm trọng đến quyền truy cập, tìm kiếm và chia sẻ thông tin. Nhiều hệ thống AI được thiết kế để hoạt động trong giao diện của mạng xã hội và công cụ tìm kiếm nhằm kiểm soát thông tin người dùng theo nhiều cách khác nhau. Một ví dụ điển hình là Facebook đã gỡ bỏ hình ảnh “Napalm Girl” vì cho rằng nó khiêu dâm mà không xét đến ý nghĩa lịch sử của nó.[3] Vấn đề càng trở nên nghiêm trọng hơn khi quyền kiểm soát thông tin của AI được sử dụng cho các mục đích bất hợp pháp nhằm tuyên truyền, kiểm soát và phân phối thông tin. Do đó, AI có thể ảnh hưởng đến nền dân chủ và quyền tự quyết của mọi người. Các hệ thống AI được sử dụng rộng rãi để tuyên truyền, kiểm soát và hướng dẫn hành vi thông qua mạng xã hội.

AI cũng ảnh hưởng đến quyền được làm việc. Việc áp dụng tự động hóa và công nghệ là nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp ngày càng tăng. Thị trường lao động bị ảnh hưởng không chỉ bởi sự sụt giảm cơ hội việc làm mà còn bởi sự thay đổi trong cấu trúc thị trường lao động, trong đó các công việc truyền thống ngày càng bị giảm sút và các công việc liên quan đến công nghệ cao ngày càng trở nên phổ biến. Với các công nghệ hiện có, 14% công việc ở các quốc gia thành viên có nguy cơ tự động hóa cao; 32% công việc khác có thể có sự thay đổi lớn trong cách vận hành. Phân tích gần đây của OECD cho thấy sự sụt giảm tỷ lệ việc làm từ các ngành nghề được coi là “tự động hóa cao” ở 82% khu vực tại 16 quốc gia châu Âu. Hơn nữa, phân tích chỉ ra sự gia tăng đáng kể các công việc "tự động hóa thấp" ở 60% khu vực để bù đắp cho tình trạng mất việc làm. Phân tích ủng hộ ý tưởng rằng tự động hóa có thể thay đổi sự kết hợp của các công việc mà không làm giảm tổng số việc làm.[4]

Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 42 được tổ chức tại Labuan Bajo, tỉnh Đông Nusa Tenggara, Indonesia ngày 8/5/2023. (Nguồn: Reuters)

Việc áp dụng và khả năng ứng dụng trí tuệ nhân tạo ở các nước Đông Nam Á không đồng đều. (Nguồn: Reuters)

Thách thức trong đảm bảo quyền con người tại Đông Nam Á

Các nước Đông Nam Á đang trong giai đoạn đầu ứng dụng AI. Tuy nhiên, việc áp dụng và khả năng ứng dụng AI ở các nước Đông Nam Á không đồng đều. Chỉ số sẵn sàng sử dụng AI của chính phủ do Oxford Insights cung cấp và Trung tâm phát triển nghiên cứu quốc tế chấm điểm các chính phủ theo mức độ sẵn sàng sử dụng trí tuệ nhân tạo của họ trong việc quản lý và cung cấp dịch vụ; 6 quốc gia Đông Nam Á lọt top 100 gồm Malaysia (hạng 22), Philippines (hạng 50), Thái Lan (hạng 56), Indonesia (hạng 57) và Việt Nam (hạng 70)[5].

Bên cạnh những thách thức chung do AI đặt ra đối với quyền con người, các quốc gia đang phát triển ở Đông Nam Á còn phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng hơn xuất phát từ những nguyên nhân cụ thể:

Hầu hết các nước đang phát triển ở Đông Nam Á không tham gia sản xuất hệ thống AI. Công nghệ AI tại các quốc gia này chủ yếu được nhập khẩu từ Mỹ và Trung Quốc. Mặc dù trình độ công nghệ của họ thấp, nhưng việc sử dụng công nghệ AI nhập khẩu để giám sát người dân có thể dẫn đến khả năng làm chủ công nghệ bị hạn chế[6].

Các nước Đông Nam Á có xu hướng ứng dụng AI để phát triển kinh tế hơn là tác động đến quyền con người. Chính phủ các nước đang phát triển ở Đông Nam Á đánh giá cao tầm quan trọng của việc phát triển các chiến lược và sáng kiến AI nhằm thúc đẩy lợi ích và giảm thiểu rủi ro. Ví dụ, Indonesia đã đưa ra chiến lược AI quốc gia với mục tiêu đạt giá trị 366 tỷ USD vào năm 2030. Chiến lược của Indonesia nhấn mạnh tầm quan trọng của đạo đức, kỹ năng, cơ sở hạ tầng và phân tích dữ liệu như những thành phần chính của hệ sinh thái AI. Ngoài Indonesia và Singapore, các quốc gia khác như Malaysia và Thái Lan coi AI và công nghệ kỹ thuật số là cơ hội để hiện đại hóa các lĩnh vực truyền thống để làm cho chúng sáng tạo và hiệu quả hơn.

Ở các nước đang phát triển, khung pháp lý cho phát triển AI chưa hoàn thiện. Ước tính có 73% nền kinh tế ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương áp dụng luật giao dịch điện tử, trong khi chỉ có 38% quốc gia trong khu vực áp dụng Luật Bảo vệ người tiêu dùng và 29% trong số đó áp dụng các qui tắc về quyền riêng tư. Tương tự, Luật Tội phạm mạng chỉ được sử dụng ở 56% các nền kinh tế đang phát triển trong khi tỷ lệ này ở các nền kinh tế phát triển là hơn 90% (UNCTAD, 2015). Ở một số khu vực, các chính sách hiện tại được sửa đổi và gây tranh cãi về việc liệu đó có phải là chính sách đúng đắn để giúp nền kinh tế kỹ thuật số phát triển hay không. Hơn nữa, khung pháp lý và qui định chưa hoàn chỉnh cho thương mại điện tử, bao gồm cả các giao dịch điện tử, làm xói mòn niềm tin vào các dịch vụ kỹ thuật số.

Trong giai đoạn đầu ứng dụng AI, các nước đang phát triển ở Đông Nam Á cần có chiến lược quốc gia về phát triển AI. Trong chiến lược đó, cần đặc biệt chú ý các vấn đề như:

Thứ nhất, phát triển cơ sở hạ tầng. Chính phủ các nước đang phát triển cần có chính sách khuyến khích khu vực tư nhân và các tổ chức tài chính quốc tế đầu tư vào hạ tầng viễn thông, như miễn tiền thuê đất (tuỳ theo từng dự án và qui mô), ưu đãi về thuế suất, giảm chi phí hạ tầng cho nghiên cứu, phát triển ứng dụng AI và chuyển giao công nghệ…

Thứ hai, xây dựng chiến lược tập trung hoàn thiện các luật liên quan đến AI lấy con người làm trung tâm. Một số tiêu chí để xác định một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh có thể điều chỉnh và hỗ trợ ứng dụng AI là luật chuyên ngành điều chỉnh quan hệ và sử dụng người máy, hệ thống cơ quan nhà nước chịu trách nhiệm về người máy, chương trình quốc gia về phát triển ngành công nghiệp người máy và khung pháp lý thí điểm về người máy. thử nghiệm công nghệ robot.

Thứ ba, các nước đang phát triển cần đặc biệt quan tâm đến những vấn đề nền tảng để phát triển AI như cơ sở dữ liệu, nguồn nhân lực chất lượng cao, sự đồng thuận của người dùng.

Việc phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo với nhiều lợi ích đang là xu hướng trong xã hội. Tuy nhiên, nó đặt ra nhiều rủi ro và thách thức cho xã hội, nhất là trong việc bảo đảm quyền con người. Nếu AI không được hiểu đầy đủ và thực thi mạnh mẽ, hậu quả mà nó tạo ra có thể nghiêm trọng và không thể đoán trước. Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo và công nghệ đang diễn ra nhanh chóng, trong khi các chính sách quản trị và luật pháp còn chậm trễ. Do đó, cộng đồng quốc tế và các quốc gia cần nỗ lực hơn nữa trong việc thúc đẩy nghiên cứu, sáng kiến và xây dựng, thực thi các chính sách pháp luật về quản trị AI nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển và ứng dụng AI hiện nay và trong tương lai[7].

[1] AI Now 2016: Báo cáo về vai trò của trí tuệ nhân tạo trong tương lai gần, tại https://ainowinstitute.org/AI_Now_2016_ Report.pdf; United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland House of Lords Select Committee on Artificial Intelligence, “AI in the United Kingdom: ready, willing and able?”, 2018.

[2] Matthew L. Smith, Sujaya Neupane, ―Artificial Intelligence and Human Development: Toward a research agenda, International Development Research Centre 2018, trang 11, 59.

[3] Julia Carrie Wong, “Mark Zuckerberg accused of abusing power after Facebook deletes ‘napalm girl’ post”, The Guardian, 9 September 2016. tại https://www.theguardian.com/technology/2016/sep/08/facebook-mark-zuckerberg-napalm-girlphotovietnam-war; see also A/HRC/38/35, đoạn 29.

[4] https://vista.gov.vn/vn-uploads/tong-luan/2021_05/tl4_2021.pdf, truy cập ngày 26/6/2022.

[5] https://theaseanpost.com/article/prospect-ai-southeast-asia-0, truy cập ngày 24/6/2022.

[6]) Chỉ số giám sát toàn cầu AI ( AI Global Monitoring Index ) (cho thấy đến bảy quốc gia Đông Nam Á (không có dữ liệu cho Brunei, Việt Nam, Campuchia và Timor Leste). Nó cho thấy rằng hầu hết các quốc gia trong khu vực sử dụng hai hoặc nhiều loại công nghệ giám sát thông qua phát triển thành phố thông minh/an toàn, nhận dạng khuôn mặt và chính sách thông minh; và tất cả các quốc gia này đều sử dụng công nghệ nhập khẩu từ Trung Quốc và Mỹ.

[7] https://www.un.org/development/desa/dpad/publication/frontier-issues-artifining-intelligence-and-other-công nghệ-sẽ-định nghĩa-cao cấp-của-việc làm-và-thu nhập, truy cập ngày 26/4/2022.