Xung đột Nga-Ukraine: Khủng hoảng thiếu dầu ăn nguy hiểm như thiếu dầu mỏ

Cuộc xung đột Nga-Ukraine đã gây ra tình trạng thiếu hụt dầu hướng dương (một loại dầu ăn) nghiêm trọng trên toàn cầu, khủng hoảng thiếu đẩy giá dầu ăn lên mức cao nhất mọi thời đại, tiếp tục kéo theo những hệ lụy khắc nghiệt đối với hoạt động sản xuất và thương mại toàn cầu, tác động trực tiếp đến các nhà sản xuất thực phẩm và người tiêu dùng vỗn đang phải vật lộn với lạm phát cao kỷ lục và khó khăn kéo dài từ sau đại dịch Covid-19.

Hiệu ứng domino “tăng giá”

Sự thiếu hụt dầu hướng dương dẫn đến các nhà sản xuất thực phẩm phải tìm kiếm các giải pháp thay thế. Tình hình đã kích hoạt hiệu ứng domino khiến giá các mặt hàng dầu ăn trên thế giới đồng loạt tăng vọt.

Theo nghiên cứu của Công ty chuyên nghiên cứu các dữ liệu thị trường Mintec, Ukraine hiện đang là nước sản xuất dầu hướng dương chủ yếu, chiếm hơn 47% lượng xuất khẩu của thế giới.

Tuy nhiên, các lô hàng dầu hướng dương - và hạt được sử dụng bởi các nhà máy ở nước này - đã phải tạm dừng trong bối cảnh chiến tranh, làm gián đoạn nguồn cung mặt hàng được sử dụng rộng rãi để nấu ăn và là một thành phần quan trọng trong các thực phẩm thiết yếu, như bơ thực vật, mayonnaise và bánh mì.

Sự thiếu hụt dầu hướng dương của Ukraine đã kích hoạt một hiệu ứng domino, toàn cầu hóa liên kết các thị trường hàng hóa đang đẩy giá các loại dầu sản xuất ở các nước khác lên cao, thậm chí cả những loại dầu khác, không được coi là sản phẩm thay thế cho dầu hướng dương.

Sự gián đoạn này xảy ra vào đúng thời điểm giá dầu ăn vốn đã tăng cao sau vụ mất mùa ở Canada và Nam Mỹ. Theo nghiên cứu của Mitec, giá dầu hướng dương toàn cầu đã tăng 44% vào cuối tháng 3 so với một năm trước đó, trong khi dầu hạt cải đã tăng 72%. Giá dầu đậu nành tăng 41%, dầu cọ tăng 61% và dầu ô liu cao hơn 15%. Ngoài dầu ô liu, tất cả các loại dầu khác đều tăng giá kỷ lục trong tháng 3.

Các giải pháp thay thế bất khả thi

Ban đầu, nhiều nhà sản xuất thực phẩm chuyển sang sử dụng dầu hạt cải, loại dầu thay thế dễ dàng nhất cho dầu hướng dương, Gary Lewis, người đứng đầu KTC Edibles Ltd, một công ty bán dầu nấu ăn và nguyên liệu có trụ sở tại Anh cho biết. Tuy nhiên, gần như lập tức, giá dầu hạt cải đã nhanh chóng tăng vọt chưa từng có từ 40% đến 50%.

Nguồn cung hạt cải dầu cũng sớm cạn kiệt. Ông nói, hiện tại, KTC không bán dầu hướng dương hay dầu hạt cải vì họ không thể mua được. “Thị trường đang dần nhận ra, không hề dễ dàng để thay thế một loại mặt hàng chính sang một mặt hàng khác tương đương".

Trong khi đó, "việc sử dụng dầu cọ để thay thế còn khó khăn hơn vì nó đậm đặc hơn; còn dầu đậu nành làm tăng nguy cơ dị ứng và lo ngại về thực vật biến đổi gen", Albert McQuaid, Giám đốc Khoa học và công nghệ của nhà sản xuất nguyên liệu Ailen Kerry Group PLC cho biết.

Các chuyên gia cho biết, dầu ô liu, một sản phẩm tương đối thích hợp và đắt tiền, cũng khó có thể trở thành giải pháp thay thế do quá chênh lệch về giá cả. Giá dầu ô liu tinh luyện thường có xu hướng cao hơn khoảng 4 lần so với giá dầu hướng dương, trong khi sản lượng dầu hướng dương trên toàn cầu lớn gấp hơn 7 lần so với dầu ô liu, Walter Zanre, người đứng đầu thương hiệu dầu ô liu Italy Filippo Berio cho biết.

Ông Walter Zanre cho biết thêm, bước nhảy vọt về giá gần đây cho thấy việc tìm kiếm các sản phẩm thay thế cho dầu hướng dương không hề dễ dàng như chúng ta nghĩ.

Công ty Filippo Berio đang có kế hoạch tăng giá dầu ô liu trên toàn cầu thêm khoảng 20%, trong khi đó, một số nơi đã bắt đầu tăng từ tháng 5, khi nguồn cung cạn kiệt. Đối với một dòng sản phẩm khác (pestos), trong đó dầu hướng dương là thành phần chính, Filippo Berio hiện đang phải tiến hành kiểm tra mùi vị và đánh giá thời hạn sử dụng để xem liệu có thể đổi thành dầu hạt cải hay không.

Trong khi đó, về mặt kỹ thuật, khi nhiều nhà sản xuất thay thế dầu hướng dương bằng dầu hạt cải, Cơ quan Tiêu chuẩn thực phẩm của Vương quốc Anh (FSA) đã phải tiến hành đánh giá rủi ro và kiểm tra mức độ dị ứng của thực phẩm đổi với người tiêu dùng. Dù nguy cơ dị ứng với hạt cải dầu là rất thấp, nhưng Cơ quan này cho biết, họ không chắc những thay đổi về thông tin trên bao bì sẽ diễn ra nhanh chóng, làm tăng nguy cơ một số người tiêu dùng có thể vô tình sử dụng sản phẩm có thể ảnh hưởng không tốt tới sức khỏe của họ.

Khoảng trống khó bù đắp

Một số nước châu Âu, bao gồm Bỉ và Tây Ban Nha, đã hạn chế bán dầu hướng dương tại các cửa hàng. Trong khi chuỗi siêu thị Iceland của Anh cho biết, họ sẽ đưa thêm dầu cọ vào các sản phẩm của mình để ứng phó với tình trạng thiếu hụt dầu hướng dương.

Iceland cho biết, họ đã buộc phải đưa ra quyết định với "sự tiếc nuối", bởi năm 2018 họ đã cam kết loại bỏ dầu cọ khỏi các sản phẩm mang nhãn hiệu của mình vì lo ngại về nạn phá rừng.

Các nhà kinh doanh nông sản lớn của thế giới, bao gồm, Cargill Inc, Archer Daniels Midland Co (ADM) và Bunge Ltd. đang đầu tư vào cơ sở sản xuất ngũ cốc và nhà máy chế biến ở khu vực Biển Đen ít nhất từ ​​đầu những năm 2000, hiện đã phải đình chỉ các hoạt động tinh chế hướng dương ở Ukraine, kể từ sau cuộc xung đột Nga-Ukraine.

Phần lớn dầu hướng dương Ukraine được xuất khẩu sang các nước đang phát triển - nơi giá lương thực cao hơn sẽ có tác động rất lớn đến những người tiêu dùng nghèo hơn.

Nga – nhà xuất khẩu dầu hướng dương lớn thứ hai thế giới, cho biết, họ sẽ cấm xuất khẩu hạt hướng dương và hạt cải dầu từ tháng 4 đến cuối tháng 8 để bảo vệ nguồn cung trong nước khi giá tăng.

Trong khi đó, John Sandbakken, người đứng đầu Hiệp hội Hoa hướng dương Mỹ cho biết, nông dân nước này có thể tận dụng thời cơ giá dầu hướng dương đang ở mức cao để tăng diện tích gieo trồng, từ đó sản lượng có thể tăng thêm 30-40%.

Tuy nhiên, các nhà phân tích cho rằng, không hy vọng bất kỳ sự gia tăng nào của Mỹ sẽ giảm bớt đáng kể áp lực giá cả, do nước này chỉ chiếm một phần nhỏ thị trường xuất khẩu và thị trường mục tiêu của họ là Mexico và Canada, không phụ thuộc vào nhập khẩu của Ukraine.

Hiện một số quốc gia sản xuất dầu hướng dương đang từ chối bán hoặc thậm chí là báo giá với hy vọng giá có thể tăng hơn nữa. Nhưng ngay cả khi như vậy, vẫn sẽ có khoảng trống trên thị trường. Đơn giản là phần còn lại của thế giới không thể sản xuất được đủ dầu để bù đắp sự thiếu hụt của Ukraine.