Đó là nhận định của GS.TS Suchit Bunbongkarn, Viện nghiên cứu an ninh và quốc tế Thái Lan (ISIS) trong bài tham luận tại Hội thảo quốc tế “Chuyển dịch địa chính trị ở châu Á - Thái Bình Dương và chặng đường nửa thế kỷ của ASEAN” diễn ra vừa qua tại Hà Nội.
| Các diễn giả chia sẻ tại Hội thảo. (Ảnh: Nguyễn Hồng) |
Sự trỗi dậy của Trung Quốc
Cách đây 50 năm, khi ASEAN được thành lập, Đông Nam Á đang trong thời kỳ mất ổn định chính trị và an ninh. Khi đó, áp lực của phong trào phản đối Chiến tranh Việt Nam và yêu cầu rút quân khỏi miền Nam Việt Nam trong lòng nước Mỹ và cộng đồng thế giới ngày càng mạnh mẽ. Ý tưởng thành lập Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á do 5 quốc gia là Indonesia, Malaysia, Philippines, Singapore và Thái Lan khởi xướng cho thấy tư tưởng tự lực thay vì dựa vào các cường quốc bên ngoài.
Trong suốt 50 năm hình thành và phát triển, ASEAN đã trải qua nhiều thăng trầm, gồm cả thành công và thất bại. Tuy nhiên, Hiệp hội đã tồn tại và trở thành một cộng đồng kinh tế độc lập. ASEAN cũng mong muốn trở thành một cộng đồng an ninh chính trị, một tập thể đoàn kết, hòa bình và trách nhiệm để cùng nhau giải quyết mọi khía cạnh của vấn đề an ninh khu vực. Để đạt được mục tiêu đó, ASEAN đã và đang nỗ lực thông qua một số tiến trình tập trung vào các biện pháp xây dựng lòng tin và ngoại giao phòng ngừa. Dù vậy, ASEAN sẽ vẫn phải tiếp tục đối mặt với bất ổn an ninh ngày càng gia tăng ở cả các khía cạnh truyền thống và phi truyền thống của khu vực châu Á - Thái Bình Dương.
Một trong những thách thức mà ASEAN phải đối mặt hiện nay chính là sự trỗi dậy của Trung Quốc với vị thế của một cường quốc kinh tế và quân sự. Mặc dù Bắc Kinh nhiều lần nhấn mạnh rằng Trung Quốc không có tham vọng bá quyền và kể từ sau Chiến tranh Lạnh, ASEAN cũng chưa bao giờ có xu hướng đối đầu với Trung Quốc, nhưng các nước ASEAN vẫn quan ngại rằng một số chính sách thương mại và đầu tư của nước này trong khu vực sẽ làm gia tăng ảnh hưởng kinh tế và văn hoá Trung Hoa.
Trung Quốc đã đầu tư vào các dự án xây dựng đường sắt và đường cao tốc liên kết trong Đông Nam Á. Một mặt, điều này tạo điều kiện cho hàng hoá xuất khẩu và khách du lịch của Trung Quốc dễ dàng tiếp cận với khu vực, mang lại lợi ích kinh tế cho các nền kinh tế Đông Nam Á. Mặt khác, nó cũng sẽ gây ra nguy cơ chi phối về kinh tế và văn hoá, trở thành mối quan ngại hàng đầu của các thành viên ASEAN. Sáng kiến "Con đường tơ lụa" mà Bắc Kinh đang quảng bá cũng làm dấy lên một câu hỏi quan trọng rằng liệu sáng kiến này có thực làm cho khu vực trở nên thịnh vượng hơn không.
Tranh chấp giữa Trung Quốc và một số nước ASEAN liên quan đến các yêu sách lãnh thổ trên Biển Đông là một vấn đề mà cả hai bên hết sức quan tâm. Một giải pháp hòa bình là rất cần thiết song ASEAN nhận ra rằng đây không phải là một nhiệm vụ dễ dàng. Hiện nay, Trung Quốc và 10 nước ASEAN đang cố gắng đạt được thỏa thuận về một Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC). Mặc dù vậy, nỗ lực này vẫn chưa đủ để đạt được sự ổn định hoà bình lâu dài.
| Các chính sách của Mỹ cũng đang trực tiếp ảnh hưởng tới an ninh khu vực. (Nguồn: mole.my) |
Bất ổn ở Đông Bắc Á và chính sách của Mỹ
Sự bất ổn về an ninh ở khu vực Đông Bắc Á cũng là một vấn đề đáng lo ngại. Việc Triều Tiên cố gắng phát triển vũ khí hủy diệt hàng loạt và tên lửa đạn đạo rõ ràng là một mối đe dọa không chỉ cho bán đảo Triều Tiên mà cả khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Bất chấp các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc và những lời cáo buộc của nhiều nước phương Tây, Bình Nhưỡng vẫn tiếp tục đưa ra những lời cảnh báo với Mỹ và các đồng minh nếu các nước này sử dụng quân sự để chống lại Triều Tiên.
Một vấn đề khác có ảnh hưởng tới an ninh khu vực ở Đông Bắc Á là sự thiếu tin tưởng lẫn nhau giữa Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc trong nhiều năm qua. Sự thiếu tin cậy này được coi là trở ngại rất lớn đối với việc hợp tác an ninh khu vực. Sự tồn tại của chủ nghĩa dân tộc ở Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản cũng cản trở sự hợp tác.
Việc không thể dự đoán được vai trò an ninh của Mỹ trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương là mối quan tâm lớn của các nước ASEAN. Động thái chiến lược của Mỹ nhằm tăng cường vai trò an ninh của mình tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương như tăng số lượng tàu chiến trong khu vực đã được thông qua dưới thời chính quyền cựu Tổng thống Obama. Nhưng khi Tổng thống Donald Trump lên nắm quyền, không ai biết chắc vai trò an ninh của Mỹ trong khu vực sẽ như thế nào.
Đối với nhiều nhà quan sát, chính sách của ông Trump rất khó phán đoán và có khả năng thay đổi từ ngày này sang ngày khác. Mặc dù Tổng thống Trump tiếp tục cam kết an ninh ở châu Á - Thái Bình Dương nhưng điều quan trọng là liệu Mỹ sẽ làm gì khi ở khu vực xảy ra những vụ việc nghiêm trọng. Trong tranh chấp Biển Đông, chính quyền của ông Trump đã tiến hành tuần tra tự do (FONOPs). Điều này có thể dẫn tới một cuộc xung đột nghiêm trọng hơn khi Trung Quốc và Mỹ đưa ra diễn giải khác nhau về nguyên tắc tự do hàng hải.