Độc đáo di sản âm nhạc của người Ba Na

Những nghệ nhân biểu diễn cùng nhạc cụ Bana truyền thống.

Mới đây, sân Thái Học của Khu di tích quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám thu hút nhiều du khách đến thưởng thức âm nhạc Ba Na - một hoạt động ý nghĩa do Hội đồng Anh phối hợp với Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam tổ chức.

Trong không gian âm nhạc của người Ba Na, những nghệ nhân tiêu biểu nhất của làng Mơ Hra, xã Kông Lơng Khơng, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai đem đến những câu chuyện tình yêu, khung cảnh cuộc sống lao động vất vả nhưng đầy phấn khởi với hy vọng tươi sáng về cuộc sống ấm no, đủ đầy.

Nhạc ở trong đầu, điệu múa ở trong người

Trong thói quen sinh hoạt hàng ngày, sàn gỗ, bếp lửa và ghệ rượu là những thứ không thể thiếu của người Ba Na. Khi men say dần thấm, họ bắt đầu chơi đàn K’ni, cất tiếng hát và lắc lư theo điệu nhạc, rồi đến khi không còn ai để uống cùng nữa, họ nằm tại đó suốt đêm trong những thanh âm còn vang mãi.

Âm nhạc người Ba Na thường thể hiện tình cảm lứa đôi, mà trong tình yêu, một đêm bên nhau là quá ngắn, vì thế bài nhạc Trời sáng quá nhanh đã ra đời trong tiếng nhạc của cây đàn Ting Ning (hay theo tiếng phổ thông là đàn Goong) do nghệ nhân Đinh Văn Minh thể hiện.

Người Ba Na theo mẫu hệ, vì thế những lời ca tình yêu trong bài hát thường do người con gái Ba Na chủ động thể hiện với người con trai trong làng.

Bắt đầu từ cuộc sống lao động, bài hát Khai thác mường rẫy nói về những khó khăn trong mùa đầu tiên, tình yêu chớm nở lúc này thôi thúc người con gái thể hiện tình cảm của mình: “lúc này anh đi lên nương làm rẫy, chặt cây rừng làm chòi, em cảm thấy thương anh rất là nhiều”.

Và khi đã thích anh thật rồi, người con gái cất lời hát Tỏ tình ngỏ ý muốn cưới anh về làm chồng: “em thích anh, anh giỏi lắm, chúng mình hãy về với nhau, chúng mình hãy thương yêu nhau để lo cho con cái sau này, để gia đình được trọn vẹn”.

Rồi khi người con trai đồng ý lời yêu ấy, cô gái tiếp tục những lời hát với nụ cười tươi trên môi.

Trong suốt những giai điệu du dương đậm vị ngọt của tình yêu ấy, người Ba Na nhịp nhàng đôi chân theo điệu múa Xoang Tây Nguyên độc đáo của mình. Một bước tới, hai bước lùi, khi ngọn lửa bùng lên và những đôi bàn tay nắm chặt, kết thành vòng tròn lớn, người Ba Na hòa lại với nhau, không phân biệt lớn nhỏ, nam nữ.

Không rõ bắt đầu từ đâu và hình thành từ khi nào, điệu nhạc điệu múa ấy đã thấm nhuần trong huyết quản của những chàng trai, cô gái Ba Na.

Chỉ biết rằng người Ba Na tương truyền câu chuyện ông bà xưa lấy nhau “chồng 45 năm (45 tuổi), vợ 32 năm (32 tuổi), đẻ con được 7 năm rồi sáng tác ra bài hát đó, rồi ông này truyền tới bà kia, bà kia mất rồi truyền cho bà nội, bà ngoại, cho bố, cho con, cho anh, cho em, thằng em yếu rồi thì cho thằng cháu…”. Có bài hát đã lên tới 100 năm tuổi, được truyền hết đời này đến đời khác.

Trong một lần biểu diễn ở Hà Nội, nghệ nhân Đinh Văn Minh chia sẻ, mỗi lần được các cụ già trong làng mời ngồi chung, anh sẽ lên nhạc, họ hát rồi anh đánh theo: “Mình giữ luôn trong đầu rồi về rèn lại nguyên bài đấy, có dịp mình sẽ đem ra”.

Dù là biểu diễn trong hay ngoài làng, những điệu nhạc này vẫn giữ nguyên trong đầu anh như vậy: “Nhạc ở trong đầu mình rồi, điệu múa ở trong thân mình rồi, ở địa điểm nào cũng thế, không có gì khác nhau”.

Nghệ nhân Đinh Thị Mênh và nghệ nhân Đinh Văn Minh thể hiện bài hát “Khai thác mường rẫy”.

“Muốn giữ được nó, phải để cho nó sống”

Từng điệu nhạc, lời hát với những nhạc cụ mộc mạc, truyền thống như đàn K’ni, đàn Ting Ning, những ống tre, ống nứa... được người Ba Na lưu giữ từ đời này đến đời khác theo một cách thức rất đặc biệt.

Chúng không được ghi lại thành nốt nhạc trên giấy, mà thông qua các hoạt động giao tiếp, sinh hoạt hằng ngày của làng như những dịp cúng, lễ tết, hội mừng lúa mới...

Những đứa trẻ cứ thế lớn lên trong thanh âm du dương cùng những điệu múa, tiếng hát, tiếng đàn, tiếng cồng chiêng, rồi bắt đầu bắt chước, nhảy theo, hát theo. Tiếng đàn, điệu múa dần ngấm vào người và khi đến tuổi trưởng thành là chúng tự biết biểu diễn.