Hát Then - xưa và nay

Di sản tinh thần

Các tham luận tại hội thảo đều khẳng định Then là một loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp, tích hợp rất nhiều bộ môn nghệ thuật như văn học, âm nhạc, múa, hội họa, trình diễn. Loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp này lại có một vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống tâm linh của đồng bào người Tày, Nùng, Thái.Vì vậy, cần phải có chiến dịch tuyên truyền quảng bá sâu rộng để nhiều người dân trong nước và quốc tế biết đến “di sản tinh thần” này.

Bàn về nguồn gốc của Then, PGS-TS Phạm Thị Yên, Viện Nghiên cứu văn hóa cho rằng Then là hình thức tín ngưỡng lâu đời của các cư dân Tày - Thái có liên quan đến tín ngưỡng thờ Trời. Then có mặt ở hầu khắp các tộc người nói ngôn ngữ Tày - Thái với biểu hiện đa dạng về điện thần, trang phục, dụng cụ hành nghề và hình thức diễn xướng. Ngoài loại nhạc cụ tiêu biểu nhất là Tính tẩu (đàn Tính), Then còn có các dụng cụ trình diễn như xóc nhạc, quạt, kiếm, ấn sắc, nhạc ngựa...

Còn theo bà Vi Thị Tỉnh, Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Giang, Then có một số lượng nghi lễ rất đa dạng, gắn liền với cuộc sống thường nhật của con người, chẳng hạn: Lễ then cầu yên thực hiện vào dịp năm mới, lễ then giải hạn, lễ then mừng nhà mới, lễ then gửi con,…

Về giá trị âm nhạc của Then, bà Nông Thị Nhình, Viện Âm nhạc nhận định, âm nhạc trong Then rất đa dạng, có sự gắn bó mật thiết với văn học, diễn tả nội dung văn học của câu hát một cách tinh tế. Âm nhạc trong Then bao gồm nhạc hát, nhạc đệm, nhạc múa và nhạc không lời, được làm nên bởi cây Tính tẩu, xóc nhạc và âm sắc giọng hát của người trình diễn. Để được trở thành một thầy Then độc lập, người làm Then phải trải qua quá trình học nghề lâu dài, phải đạt tới trình độ cao về nghệ thuật. Họ phải thực sự là một nghệ sĩ dân gian đa tài, giỏi văn thơ, biết múa, biết tự đệm đàn và chơi xóc nhạc trong những nghi lễ mang đặc trưng của dân tộc.

Coi trọng vai trò của nghệ nhân

Đại diện Sở VHTTDL tỉnh Hà Giang cho biết, hát Then cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam đang đứng trước nguy cơ mai một, nghệ nhân, thiếu người kế cận. Nếu không tranh thủ khai thác các nghệ nhân còn giữ được làn điệu Then cổ để truyền dạy cho thế hệ sau thì giá trị đặc sắc của nghệ thuật này sẽ dần mất đi. Một thực tế đáng buồn là ở hầu hết các bản làng người Tày giờ đây chỉ còn các nghệ nhân cao tuổi đánh được đàn Tính, thuộc nhiều bài hát Then, còn thế hệ trẻ thì chỉ biết qua loa hoặc không mấy quan tâm. Các nghệ nhân còn lưu giữ được những bài hát Then cổ là rất hiếm.

Ông Mã Đình Hoàn - Ban quản lý di tích và danh thắng tỉnh Yên Bái chỉ rõ, công tác nghiên cứu toàn diện về Then vẫn chưa được thực hiện và việc bảo tồn loại hình nghệ thuật độc đáo này vẫn còn nhiều hạn chế. Yếu tố quyết định là phải coi trọng vai trò của các nghệ nhân dân tộc Tày, Nùng, Thái.

“Từ trước tới nay, chúng ta mới chỉ là sự coi trọng về mặt tinh thần, động viên, cổ vũ mà chưa thực sự quan tâm đến đời sống của nghệ nhân. Chúng ta cần phải dành một phần kinh phí thỏa đáng hỗ trợ hoạt động của các nghệ nhân để họ tâm huyết truyền dạy làn điệu Then cho thế hệ trẻ là những người kế nghiệp. Đồng thời, hàng năm chúng ta cần tổ chức những hội nghị tôn vinh các nghệ nhân. Có như vậy, Then mới có thể được sống trong cộng đồng một cách tự nhiên và bền vững.”, ông Hoàn nói.

Còn ông Phùng Quang Mười, Đại diện Sở VHTTDL Lào Cai kiến nghị, để bảo tồn và phát huy giá trị của Then, cần nghiên cứu, sưu tầm chuyên sâu để từ đó xuất bản thành sách giới thiệu về then nói chung và hát then nói riêng trong cộng đồng người Tày - Nùng - Thái. Ngoài ra, nên quay phim các nghi lễ và sinh hoạt của then, in đĩa phát cho dân để bà con tự học tập, trao truyền; tăng cường giới thiệu trên truyền hình, truyền thanh, mạng Internet nhằm khích lệ người dân giữ gìn, bảo tồn, phát huy giá trị then ngày một tốt hơn.

Giang Ly