Hồi hương gốm Cây Mai: Gian truân đường về

Thanh Văn
Bước ra khỏi những biến cố lớn trong lịch sử, Việt Nam bị thất lạc nhiều di sản văn hóa ra nhiều nước trên thế giới, theo những cách khác nhau. Những sản phẩm gốm nổi tiếng, nay đã thất truyền, cũng không phải ngoại lệ…
Theo dõi Baoquocte.vn trên
Hồi hương gốm Cây Mai: Gian truân đường về
Sân trong Cung điện Nam Kỳ. (Nguồn: World Fairs)

Tôi đến thăm anh P.H.V - một nhà sưu tập ở TP. Hồ Chí Minh vào những ngày mà thành phố mang tên Bác vừa thoát ra khỏi thời gian dài chìm đắm trong sự mất mát bởi đại dịch Covid-19.

Bước chân vào một không gian sưu tập nhỏ ấm cúng, tôi thực sự choáng ngợp trước gia tài văn hóa của anh. Nhưng nghe anh kể về hành trình gian nan để sở hữu những tác phẩm ấy và đưa chúng hồi hương về Việt Nam thành công - đó mới là điều khiến những ai có đam mê tương tự phải lượng lại sức mình.

Có những tác phẩm đã từng “đem chuông đi đánh xứ người” và giành được những đánh giá cao tại các cuộc thi quốc tế. Trải qua vài chục năm, thậm chí cả trăm năm, thật kỳ diệu là chúng đã trở về để bổ sung cho những khoảng trống mất mát về hiện vật văn hóa, lịch sử của Việt Nam trong quá khứ.

Lạ lùng xóm Lò Gốm

Nhìn những món đồ gốm bày khắp căn phòng nhỏ, tôi nhớ đến những câu thơ trong bài phú Cổ Gia Định phong cảnh vịnh, sáng tác vào đầu thế kỷ XIX:

Cắc cớ chợ Lò Rèn

Chạc chạc nghe nhà Ban đánh búa

Lạ lùng xóm Lò Gốm

Chơn vò vò Bàn Cổ xây trời.

Về tác phẩm khuyết danh này, nhà văn hóa Trương Vĩnh Ký từng viết: “Xóm Lò Gốm ở làng Phú Lâm, rạch thông ra ngã tư, thông về cầu Khâm Sai. Chỗ người ta làm đồ gốm, xây vò, chậu, lu, mái, làm việc như ông Bàn Cổ xây trời”.

Xóm Lò Gốm được nhắc đến ở trên là một địa danh được nhắc đến trong sách Gia Định Thành thông chí và được ghi trên bản đồ Gia Định - Sài Gòn do Trần Văn Học vẽ vào năm 1815.

Có thể nói, đây là những cứ liệu cổ xưa nhất nói về xóm Lò Gốm, xác định sự hiện hữu của nghề làm gốm ở xứ Đề Ngạn (Sài Gòn xưa). Thêm vào đó, hiện tấm biển “Đào Lư hội quán” (Hội quán Lò Gốm) được tạo tác vào năm Giáp Thân (1884) vẫn được bảo quản tại đình Phú Hòa (TP. Hồ Chí Minh) và danh mục các lò gốm được liệt kê trong tấm bia Xưởng thiết cơ khí thủy xa bi ký ở Hội quán Tuệ Thành (1898).

Theo các tài liệu, dấu vết lịch sử của xóm Lò Gốm còn sót lại là tên rạch và bến Lò Gốm, đường Lò Siêu và cả đường Xóm Đất ở quận 11, TP. Hồ Chí Minh hiện nay. Một số lò gạch và lò gốm khác tọa lạc ở miệt Phú Định và Hòa Lục, hai bên kênh Ruột Ngựa.

Năm 1997-1998, Bảo tàng lịch sử TP. Hồ Chí Minh đã tiến hành khai quật di tích này và gọi là “Di tích lò gốm Hưng Lợi”.

Theo nghiên cứu, ở xóm Lò Gốm hồi đó có khoảng 30 lò làm gốm. Trong số đó thì ở khu Cây Mai có lò gốm sản xuất đồ sành có trình độ chế tác cao sản phẩm được gia công kỹ lưỡng hơn cả. Các dữ liệu còn sót lại cho thấy lò này hiện ở vị trí được xác định trải dài từ góc đường Hùng Vương - Nguyễn Thị Nhỏ dẫn đến cư xá Đô Thành và trường đua Phú Thọ bây giờ.

Những tác phẩm nói trên được đánh giá là thành tựu của nghệ thuật điêu khắc của gốm Cây Mai nói riêng và gốm Việt nói chung. Nếu như ở miền Bắc có gốm Chu Đậu hay Bát Tràng nổi danh, ở miền Trung có gốm Gò Sành thì ở miền Nam - gốm Cây Mai đã nổi lên như một hiện tượng mới nhờ nước men độc đáo và kỹ thuật chế tác riêng có.

Nguyên liệu của đồ sành Cây Mai là thứ đất có chứa nhiều nước, được tạo hình chủ yếu bằng phương pháp in khuôn, một số ít thì vẫn dùng bàn xoay.

Với các sản phẩm có kích thước lớn, người ta dùng khuôn in rồi gắn kết các phần nhỏ lại với nhau bằng đất hồ và cạo gọt mối nối để tạo ra một sản phẩm hoàn mỹ. Khi tạo hình xong, người ta đem “hầm chín” sản phẩm rồi mới phủ men, hong khô rồi lại đem nung lần thứ hai.

Có thể nói, các sản phẩm gốm Cây Mai hầu hết được phủ men độc đáo, thoạt nhìn thô mộc, nhưng ẩn chứa nét công phu trong chế tác, chuẩn trong tạo hình và hài hòa trong bố cục. Nhờ những khác biệt này mà những sản phẩm gốm Cây Mai hiện trở thành đối tượng của các nhà sưu tập từ Nam chí Bắc và đã có nhiều phát hiện mới về số lượng, chủng loại gốm Cây Mai được sưu tập.

Thất truyền dòng gốm Cây Mai

Độc đáo là thế, nhưng đáng tiếc, dòng gốm Cây Mai bây giờ chỉ có thể tìm thấy trong các di tích lịch sử, tâm linh hoặc nhà dân.

Trong các di tích thì thường là đồ thờ, trong nhà dân thường là đồ dùng. Những tác phẩm tượng sành được đánh giá là có giá trị mỹ thuật cao nhất của dòng gốm Cây Mai khi đó hiện rất khó sưu tầm.

Ngay cả ở Bảo tàng Mỹ thuật và Bảo tàng TP. Hồ Chí Minh, các di vật của Làng Gốm Cây Mai đang được bảo tồn cũng có độ tinh xảo thấp hơn hoặc không trọn vẹn so với di vật mà nhà sưu tầm P.H.V đang sở hữu.

Hồi hương gốm Cây Mai: Gian truân đường về
Cặp đôn gốm Cây Mai đắp nổi quần thể điển tích của lò Đồng Hòa được đưa ra đấu giá trên trang web của Nhà Asium (Paris, Pháp) vào năm 2018.

Trong cuốn sách “Gốm Cây Mai - Đề Ngạn Sài Gòn xưa” của hai tác giả Huỳnh Ngọc Trảng - Nguyễn Đại Phúc đã đề cập: “Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, tình hình sản xuất gốm ở Nam Kỳ được một số tác giả người Pháp đề cập trong các tạp chí nghiên cứu và trong các địa phương các tỉnh ở Nam Kỳ, đặc biệt là bài khảo cứu về kỹ nghệ làm đồ đất nung ở Nam Kỳ của Đại úy công binh Derbès.

Ở đây, Derbès cho biết, ở Chợ Lớn, hồi cuối thế kỷ XIX, có 30 lò ở Hòa Lục, Phú Định, Cây Mai, Vĩnh Hội và Liêng Thanh, sản xuất 14,5 triệu viên gạch/năm, 1,4 triệu gạch vuông và 200.000 viên ngói/năm cùng với lu hũ và đồ sành.

Cũng trong cuốn sách nói trên, hai đồng tác giả cũng nêu rõ: “Mười ba năm sau Derbès, M. Péralle đã tường thuật chuyến thăm quan lò gốm Cây Mai trên tạp chí của Hội Nghiên cứu Đông Dương.

Với cái nhìn của một nhà giáo trong chuyến đi ngắn ngủi, Péralle đã cho công chúng biết thêm một số chi tiết cụ thể về lò gốm Cây Mai. Trong đó, ông viết: Gốm Cây Mai được khen thưởng một huy chương Bạc ở triển lãm năm 1880 ở Nam Kỳ. Sản phẩm gốm này nổi tiếng ở Nam Kỳ và nước ngoài, nhất là tại thị trường Pháp”.

Nói về điều này, nhà sưu tầm P.H.V trầm tư: “Nước mình trải qua quá nhiều biến cố khiến nhiều di sản đã bị thất lạc và hiện được lưu giữ tại nhiều nơi trên thế giới. Ở Pháp, khá nhiều tác phẩm gốm Cây Mai được tìm thấy. Có cả những tuyệt tác mang tính tiêu biểu cho dòng gốm này”.

Trong số những sản phẩm mà nhà sưu tầm P.H.V đề cập, phải kể đến những sản phẩm gốm Cây Mai được các nghệ nhân tạo tác riêng biệt để tham gia cuộc đấu xảo năm 1889 tại Paris, nơi có Cung điện Nam Kỳ được trang hoàng bởi những đôn, chậu và tượng gốm Cây Mai rất đặc trưng.

Sau những cuộc đấu xảo (Hội chợ Quốc tế), những sản phẩm gốm Cây Mai đã được mua lại để trang hoàng nơi tư gia và trưng bày ở nhiều nơi trên đất Pháp. Hiện Bảo tàng Quai Branly còn có hẳn một bộ sưu tập gốm Cây Mai rất quý. Có những sản phẩm gốm Cây Mai sau một thời gian lưu lạc đã được đưa ra các sàn đấu giá tại Pháp và châu Âu.

Nghe những tâm sự của nhà sưu tầm dành nhiều tâm sức cho các di sản văn hóa Việt, tôi lại nhớ đến buổi tọa đàm về “Chiến lược hồi hương di sản của các nước Đông Nam châu Á và bài học kinh nghiệm” do Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam tổ chức, Tiến sĩ Phạm Quốc Quân, Ủy viên Hội đồng di sản văn hóa Quốc gia từng khẳng định: “Ở Việt Nam, hoàn cảnh lịch sử đã khiến các cổ vật bị thất tán phần lớn, theo các nhân vật lịch sử ra định cư ở nước ngoài hoặc theo con đường chảy máu cổ vật. Việc xây dựng một chiến lược quốc gia nhằm đưa trở lại những di sản văn hóa vật thể về Tổ quốc là vấn đề cấp bách. Việc đó không chỉ có ý nghĩa trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, mà còn khẳng định chủ quyền quốc gia, niềm tự hào dân tộc và nền tảng để phát triển kinh tế, xã hội, du lịch”.

Tiến sĩ Phạm Quốc Quân cũng nêu rõ, để thực hiện chiến lược này cần có sự động viên các tầng lớp xã hội tham gia tích cực vào sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, với tấm lòng trân quý những di sản văn hóa của đất nước, chính những nhà sưu tầm tư nhân như anh P.H.V cũng đang gặp vô vàn gian khó khi đưa các di sản hồi hương.

Họa mi Adele tái xuất sau 6 năm cùng lời tự sự khắc khoải sau ly hôn

Họa mi Adele tái xuất sau 6 năm cùng lời tự sự khắc khoải sau ly hôn

Ngày 15/10, nữ ca sĩ, nhạc sĩ tài danh người Anh Adele đã trở lại đường đua âm nhạc thế giới với ca khúc Easy ...

Sáu bức tranh

Sáu bức tranh "lọt lỗ kim" có giá gần 3 tỷ đồng

Sáu bức tranh siêu nhỏ của ông Lindon khắc họa lại 6 siêu phẩm hội họa nổi tiếng thế giới, phải chiêm ngưỡng bằng kính ...

Xem nhiều

Đọc thêm

Miss International 2024 Thanh Thủy chụp ảnh cùng mẹ sau đăng quang

Miss International 2024 Thanh Thủy chụp ảnh cùng mẹ sau đăng quang

Miss International 2024 (Hoa hậu Quốc tế 2024) Thanh Thủy xúc động ôm mẹ sau khi giành vương miện danh giá.
Hội nghị thượng đỉnh G20: Brazil huy động 9.000 nhân viên an ninh, Nam Phi gửi gắm kỳ vọng

Hội nghị thượng đỉnh G20: Brazil huy động 9.000 nhân viên an ninh, Nam Phi gửi gắm kỳ vọng

Hội nghị thượng đỉnh Nhóm các nền kinh tế phát triển và mới nổi hàng đầu thế giới (G20) sẽ diễn ra tại Brazil từ ngày 18-19/11.
Cách đặt mật khẩu Messenger để bảo vệ thông tin tốt hơn

Cách đặt mật khẩu Messenger để bảo vệ thông tin tốt hơn

Messenger là ứng dụng nhắn tin phổ biến, nhưng nhiều người chưa biết cách đặt mật khẩu để bảo vệ tài khoản. Bài viết này sẽ hướng dẫn bạn cách ...
Samsung bổ sung tính năng hữu ích cho người dùng Galaxy S25

Samsung bổ sung tính năng hữu ích cho người dùng Galaxy S25

Samsung cuối cùng cũng "lắng nghe" tiếng nói của người dùng khi bổ sung tính năng cập nhật liền mạch trên Galaxy S25, giúp nâng cấp hệ điều hành nhanh ...
Viên ngọc lục bảo xanh đắt nhất thế giới - đạt mức giá kỷ lục 9 triệu USD tại phiên đấu giá

Viên ngọc lục bảo xanh đắt nhất thế giới - đạt mức giá kỷ lục 9 triệu USD tại phiên đấu giá

Vên ngọc lục bảo hình vuông quý hiếm nặng 37 carat thuộc sở hữu của Hoàng tử Sadruddin Aga Khan trị giá gần 9 triệu USD trong một phiên đấu ...
Hé lộ thông tin chiếc MacBook Pro với thiết kế hoàn toàn mới

Hé lộ thông tin chiếc MacBook Pro với thiết kế hoàn toàn mới

Nguồn tin từ Mark Gurman cho biết, Apple có thể sẽ ra mắt chiếc MacBook Pro với thiết kế hoàn toàn mới vào năm 2026.
Sắp diễn ra Festival Gạch gốm đỏ - Kinh tế xanh tỉnh Vĩnh Long lần I năm 2024

Sắp diễn ra Festival Gạch gốm đỏ - Kinh tế xanh tỉnh Vĩnh Long lần I năm 2024

Trong 1 tuần, Festival Gạch gốm đỏ - Kinh tế xanh tỉnh Vĩnh Long lần I năm 2024 sẽ diễn ra nhiều hoạt động đa dạng và đặc sắc.
Check-in ‘mỏ vàng đen’ ở đảo ngọc Phú Quốc

Check-in ‘mỏ vàng đen’ ở đảo ngọc Phú Quốc

Sở dĩ Phú Quốc mang danh 'thiên đương hồ tiêu' bởi đây là vựa tiêu lớn nhất Đồng bằng sông Cửu Long. Tiêu được ví như 'vàng đen' của huyện đảo...
Khách quốc tế đến Việt Nam tăng 41,3% so cùng kỳ năm trước

Khách quốc tế đến Việt Nam tăng 41,3% so cùng kỳ năm trước

Tính riêng tháng 10, lượng khách quốc tế đến Việt Nam đạt 1,42 triệu lượt khách, tăng gần 28% so với cùng kỳ năm 2023.
Dịch vụ du lịch xa xỉ ở Nam Cực

Dịch vụ du lịch xa xỉ ở Nam Cực

Du khách đến Nam Cực được ở trong các phòng hạng sang trên các con tàu lớn, dịch vụ ăn uống cao cấp, có cả spa.
Italy giới hạn lượng khách tham quan để bảo vệ di sản quý của La Mã

Italy giới hạn lượng khách tham quan để bảo vệ di sản quý của La Mã

Mỗi ngày chỉ có 20.000 người được tham quan Pompeii ở Italy, nơi lưu giữ những tàn tích tuyệt đẹp của thành phố cổ La Mã.
Trào lưu du lịch thời kỳ thấp điểm của ‘nhóm tóc bạc’ ở Trung Quốc

Trào lưu du lịch thời kỳ thấp điểm của ‘nhóm tóc bạc’ ở Trung Quốc

Những người cao tuổi ở Trung Quốc thường lựa chọn mùa Đông và các ngày làm việc trong tuần, vốn được xem là thời gian “thấp điểm”, để đi du lịch.
HANIFF 2024: Điện ảnh Iran gây ấn tượng, nghệ sĩ Việt Nam nhận giải Diễn viên trẻ triển vọng

HANIFF 2024: Điện ảnh Iran gây ấn tượng, nghệ sĩ Việt Nam nhận giải Diễn viên trẻ triển vọng

Giành được ba giải thưởng quan trọng, điện ảnh Iran bội thu tại Lễ bế mạc và trao giải thưởng Liên hoan Phim quốc tế Hà Nội 2024 diễn ra tại tối qua (11/11).
Tranh 'Vỏ Tương lai' được chọn làm quà tặng HANIFF

Tranh 'Vỏ Tương lai' được chọn làm quà tặng HANIFF

Bức tranh 'Vỏ Tương lai' với thông điệp về môi trường của họa sỹ Nguyễn Thị Kim Đức vinh dự được lựa chọn làm quà tặng cho các khách mời tham dự Liên hoan phim.
Điểm hẹn văn hoá mới của người yêu sách ở cố đô Huế

Điểm hẹn văn hoá mới của người yêu sách ở cố đô Huế

Chào đón Ngày Nhà giáo Việt Nam (20/11), Nhà xuất bản Kim Đồng vừa khai trương nhà sách đầu tiên ở TP. Huế tại địa chỉ 16 Phan Bội Châu.
Ra mắt cây đàn Bösendorfer 280VC danh giá tại Việt Nam

Ra mắt cây đàn Bösendorfer 280VC danh giá tại Việt Nam

Chương trình hòa nhạc 'From Brightness to Greatness' sẽ ra mắt cây đàn Bösendorfer 280VC danh giá tại Việt Nam - biểu tượng của chất lượng và sự tinh xảo.
Điện ảnh Việt Nam khai thác tiềm năng đề tài lịch sử và chuyển thể từ tác phẩm văn học

Điện ảnh Việt Nam khai thác tiềm năng đề tài lịch sử và chuyển thể từ tác phẩm văn học

Nhiều vấn đề đã thảo luận tại Hội thảo 'Phát triển sản xuất phim khai thác đề tài lịch sử và chuyển thể từ tác phẩm văn học' diễn ra ngày 9/11 tại Hà Nội.
Tự chủ, chủ động trong kỷ nguyên AI

Tự chủ, chủ động trong kỷ nguyên AI

AI không còn là công nghệ của tương lai mà đã và đang định hình lại cục diện địa chính trị, thay đổi cán cân quyền lực toàn cầu...
Theo dấu chân Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Trung Quốc

Theo dấu chân Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Trung Quốc

Bảo tàng Hồ Chí Minh phối hợp với Cục Lưu trữ Văn phòng Trung ương Đảng tổ chức trưng bày chuyên đề 'Dấu chân Hồ Chí Minh ở Trung Quốc'.
Sôi nổi hoạt động kỷ niệm 15 năm Dân ca Quan họ Bắc Ninh được UNESCO ghi danh

Sôi nổi hoạt động kỷ niệm 15 năm Dân ca Quan họ Bắc Ninh được UNESCO ghi danh

Từ 11-30/11, nhiều hoạt động được tổ chức nhân dịp kỷ niệm 15 năm Dân ca Quan họ Bắc Ninh được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của ...
Kết nối di sản và thể thao Golf tại Ninh Bình

Kết nối di sản và thể thao Golf tại Ninh Bình

Giải Golf di sản lần thứ nhất - Ninh Bình năm 2024 sẽ diễn ra từ ngày 31/11-1/12.
Quảng bá di sản văn hóa Việt Nam tại Liên hoan phim quốc tế Hà Nội

Quảng bá di sản văn hóa Việt Nam tại Liên hoan phim quốc tế Hà Nội

Viện Phim Việt Nam tổ chức triển lãm 'Các di sản của Việt Nam được UNESCO công nhận – Trải nghiệm qua các thước phim điện ảnh' từ ngày 7-11/11.
Bảo tồn, phát huy di sản văn hoá gắn với phát triển du lịch: Bài học kinh nghiệm từ Hàn Quốc

Bảo tồn, phát huy di sản văn hoá gắn với phát triển du lịch: Bài học kinh nghiệm từ Hàn Quốc

Với bề dày lịch sử khoảng 5.000 năm, Hàn Quốc hiện là một trong những quốc gia đi đầu trong lĩnh vực bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa.
Công bố Đề án nghiên cứu Lượng giá giá trị kinh tế Quần thể danh thắng Tràng An

Công bố Đề án nghiên cứu Lượng giá giá trị kinh tế Quần thể danh thắng Tràng An

Sở Du lịch Ninh Bình vừa tổ chức Hội nghị công bố Đề án nghiên cứu Lượng giá giá trị kinh tế Quần thể danh thắng Tràng An.
Phiên bản di động