Mưa lũ miền Bắc và 'cuộc chiến giáp lá cà' với nước

Trong 1-2 ngày gần đây, nhiều tỉnh miền Bắc hứng chịu những đợt mưa lớn do hoàn lưu bão kết hợp với rãnh thấp. Mưa đến dữ dội, nước từ thượng nguồn ồ ạt đổ về, nhiều sông suối và vùng trũng dâng nhanh, kích hoạt lũ quét, sạt lở và ngập úng diện rộng. Những hình ảnh nhà chìm trong nước, người dân chèo thuyền trong các con ngõ, tuyến đường bị chia cắt… một lần nữa đặt câu hỏi về khả năng chủ động đối phó với các hiện tượng thời tiết ngày càng cực đoan.

Oằn mình trong lũ

Chỉ trong 24-48 giờ, một số trạm đo lượng mưa tại Thái Nguyên, Cao Bằng, Tuyên Quang, Lạng Sơn ghi nhận lượng mưa cục bộ rất lớn, phổ biến ở mức 200-400 mm, có nơi vượt mức ghi nhận nhiều năm.

Tại Thái Nguyên, theo báo cáo thống kê của UBND tỉnh, lũ vượt mức lịch sử khiến nhiều gia đình mất mát: 4 người thiệt mạng, 2 người mất tích, 2 người bị thương; hơn 5.450 căn nhà bị ảnh hưởng, trong đó nhiều hộ phải di dời khẩn cấp và khoảng 5.000 nhà bị cô lập trong nước.

Tình trạng tương tự trải rộng ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Ninh, Bắc Kạn... Hơn 10.000 ha lúa, hoa màu bị ngập; hàng chục nghìn gia cầm, gia súc bị ảnh hưởng; giao thông nhiều nơi tê liệt; hệ thống điện và nước sinh hoạt bị gián đoạn.

Điều khiến người dân bất an là tốc độ lên nước. Chỉ sau vài giờ, vùng trũng bị nhấn chìm, nhiều xã vùng núi rơi vào danh sách nguy cơ lũ quét, sạt lở. Những cảnh sơ tán trong đêm, người dân trèo lên mái, đóng đồ đạc lên cao trở thành ký ức không mong muốn mỗi mùa mưa.

Trong bối cảnh nguy cấp đó, nhiều hồ thủy điện khu vực miền Bắc và Bắc Trung Bộ đã mở cửa xả để bảo đảm an toàn hồ đập trước lưu lượng nước về lớn. Việc xả là lựa chọn bắt buộc khi mực nước hồ tăng nhanh; song khi nhiều hồ xả trong cùng thời điểm, dòng chảy về hạ lưu gia tăng đột ngột, đẩy mực nước ở vùng thấp lên nhanh và làm trầm trọng thêm ngập úng.

Thực tế ứng phó cho thấy bài toán điều tiết liên hồ chứa cần sự phối hợp nhịp nhàng, điều tiết trễ dễ gây quá tải hồ, điều tiết quá sớm hoặc đồng loạt có thể “đổ gánh nặng” xuống hạ du. Trong bối cảnh mưa lớn cục bộ và dòng chảy về nhanh, yêu cầu hiện nay là công bố lưu lượng xả, mực nước hồ theo thời gian thực; đồng thời có cảnh báo sớm đến người dân hạ du để họ kịp di dời tài sản và sơ tán. Thiếu những thông tin này, người dân rất dễ rơi vào tình huống bị bất ngờ giữa đêm.

Nước rút, nỗi lo vẫn còn

Khi nước rút dần, nhiều vùng vẫn chưa thể tái thiết, hàng nghìn hộ dân thiếu điện, nước, thực phẩm; nhiều tuyến đường bị sạt lở hoặc chia cắt. Lực lượng cứu hộ, từ quân đội, công an đến đoàn viên thanh niên, đang nỗ lực tiếp tế, dựng nhà tạm, khử khuẩn nguồn nước và đưa dân ra khỏi vùng nguy hiểm.

Nhưng điều khiến dư luận trăn trở hơn là sự bất thường của thiên tai trong vài năm gần đây. Mưa cực đoan, lũ quét, lũ ống, sạt lở đất, ngập úng diện rộng xảy ra với tần suất dày đặc và mức độ ngày càng khốc liệt. Biến đổi khí hậu làm thay đổi cấu trúc thời tiết, tạo nên những “trận mưa thế kỷ” chỉ trong vài tiếng. Thêm vào đó, rừng đầu nguồn bị thu hẹp, hệ thống thoát nước đô thị yếu, quy hoạch vùng trũng chưa hợp lý, tất cả khiến lũ trở thành “kẻ thù quen mặt” mỗi mùa mưa.

Công điện 189 của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 7/10 đã yêu cầu các địa phương phía Bắc kích hoạt kịch bản ứng phó cao nhất, đồng thời rà soát lại quy trình xả lũ, kiểm tra an toàn đê điều, hồ chứa và hệ thống cảnh báo sớm. Cùng lúc đó, các tổ chức xã hội, doanh nghiệp, nhóm thiện nguyện cũng khẩn trương gửi hàng cứu trợ, thực phẩm, thuốc men về vùng ngập.

Cơn lũ lịch sử lần này cho thấy, cuộc chiến của con người với nước không chỉ nằm ở việc chống đỡ trong thời điểm nguy cấp, mà còn ở tầm nhìn dài hạn về dự báo, quy hoạch và ứng xử với thiên nhiên.

Miền Bắc đang cần nhiều hơn những hệ thống cảnh báo thông minh, quy trình điều tiết liên hồ chủ động, chính sách bảo vệ rừng đầu nguồn và hạ tầng thoát nước bền vững.

Bài học… sống chung với lũ

Trên thế giới, nhiều quốc gia từng hứng chịu thiên tai khốc liệt đã thay đổi tư duy ứng phó: Thay vì cố gắng “ngăn” thiên nhiên, họ học cách sống chung và giảm thiểu tổn thất.

Ở Hà Lan, nơi gần một phần ba diện tích nằm dưới mực nước biển, chính phủ triển khai chương trình “Room for the River”, tạo không gian cho nước tràn vào những khu vực quy hoạch sẵn khi mưa lớn, thay vì dồn toàn bộ áp lực vào hệ thống đê. Mô hình này kết hợp kỹ thuật cao (đập tràn, hồ chứa nhân tạo) với quy hoạch mềm (vành đai xanh, di dời dân cư vùng trũng), giúp giảm thiểu thiệt hại khi xảy ra lũ kép.

Nhật Bản nổi tiếng với chiến lược “đồng tồn tại với thiên tai”. Các thành phố thường xuyên chịu bão lớn như Tokyo, Osaka đều có hầm chứa nước ngầm khổng lồ, hệ thống cảnh báo thời gian thực đến từng điện thoại, và quy trình sơ tán được luyện tập định kỳ. Mỗi người dân được huấn luyện để biết chính xác nên đi đâu, làm gì khi có cảnh báo mưa cực đoan.

Trong khi đó, Bangladesh - quốc gia nghèo nhưng nằm giữa vùng hạ lưu sông Hằng đã giảm mạnh số người thiệt mạng nhờ hệ thống cảnh báo sớm kết hợp truyền thông cộng đồng, tận dụng radio, loa phường, nhà thờ Hồi giáo và mạng lưới tình nguyện viên. Họ chứng minh rằng không chỉ công nghệ, mà ý thức và sự chuẩn bị cộng đồng mới là “đê điều” bền vững nhất.

Những kinh nghiệm ấy cho thấy, muốn ứng phó hiệu quả với lũ chồng lũ, Việt Nam không thể chỉ dựa vào công trình thủy lợi, mà phải kết hợp dữ liệu, quy hoạch và giáo dục cộng đồng trong một chiến lược tổng thể dài hơi. Trong thời đại biến đổi khí hậu, mỗi trận mưa lớn đều có thể là phép thử về khả năng thích ứng, không chỉ để “thoát lũ”, mà để sống cùng thiên nhiên một cách thông minh hơn.

“Cuộc chiến giáp lá cà” với nước không chỉ là chạy đua với từng đợt mưa mà là bài toán thích ứng với khí hậu đã đổi khác. Nếu không chuẩn bị bài bản, những trận lũ tương tự sẽ dễ dàng trở lại, mỗi lần khốc liệt hơn.