Ông Biden có thể cứu vãn Hiệp ước Bầu trời Mở?

Phía Nga đã gọi quyết định này là một bước phá hoại hệ thống kiểm soát vũ khí hiện đại, nhưng các hành động tiếp theo của Moscow sẽ được xác định tùy thuộc cách hành xử trong tương lai của các quốc gia khác tham gia ký kết Hiệp ước này.

Các câu hỏi quan trọng hiện nay là liệu châu Âu có truyền dữ liệu từ các chuyến bay giám sát của họ đến Mỹ hay không và liệu Nga có thể thực hiện các chuyến bay giám sát trên các căn cứ của Mỹ ở châu Âu hay không?

Nga-Mỹ cáo buộc lẫn nhau

Lý do Mỹ rút khỏi Hiệp ước là vì những cáo buộc Nga vi phạm điều khoản. Washington không hài lòng với việc Nga không cho phép thực hiện các chuyến bay giám sát trên hành lang dài 10 km dọc biên giới với Abkhazia và Nam Osetia.

Đáp trả cáo buộc này, Moscow nhắc nhở rằng Nga đã công nhận nền độc lập của Abkhazia và Nam Osetia, và theo các điều khoản của Hiệp ước, các chuyến bay giám sát có thể được thực hiện trên không phận không quá 10 km tính từ biên giới của một quốc gia không phải là thành viên của Hiệp ước. Ngoài ra, nhờ kỹ thuật hiện đại, các chuyên gia có thể thu được hình ảnh của các khu vực trên mà không cần bay vào hành lang này.

Mỹ cũng không hài lòng với việc Nga hạn chế phạm vi bay trên khu vực Kaliningrad ở mức 500 km. Moscow thì lưu ý, một cơ chế như vậy hoàn toàn giống với cơ chế mà Mỹ từng thiết lập cho Alaska. Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov cho rằng, ngay cả với những hạn chế như vậy, các đối tác phương Tây có thể bao phủ 90% lãnh thổ của khu vực Kaliningrad.

Có cả những cáo buộc khác như các chuyến bay trên bán đảo Crimea, vốn không được phương Tây công nhận là lãnh thổ của Nga. Mỹ cũng cáo buộc Moscow đang sử dụng những hình ảnh được chụp trong các chuyến bay giám sát để chọn mục tiêu, hơn nữa, dường như trong các chuyến bay trên bầu trời Mỹ, Nga đã theo dõi vị trí của Tổng thống Trump.

Lý lẽ của Nga

Theo lập luận của Nga, mặc dù rời khỏi một hiệp ước cơ bản tiếp theo về kiểm soát vũ khí, song Mỹ đang cố gắng không để mất những lợi ích mà văn kiện này đã mang lại cho họ và có ý định lợi dụng các đồng minh để đạt được mục tiêu này.

Ngoại trưởng Nga Lavrov cho rằng, Mỹ đang tích cực “làm việc” với các đồng minh và yêu cầu họ đảm bảo bằng văn bản về việc cung cấp hình ảnh chụp được từ các chuyến bay giám sát của họ trên lãnh thổ Nga. Trong khi đó, Hiệp ước Bầu trời Mở quy định rằng không được cung cấp thông tin cho nước thứ 3 không tham gia Hiệp ước. Ông Lavrov nêu rõ đây không phải là cách hành xử của “người đàng hoàng”.

Tất nhiên, Moscow không hài lòng với tình hình khi Mỹ có thể giám sát lãnh thổ của Liên bang Nga theo cách này, trong khi Moscow không có cơ hội như vậy. Ngoài ra, Mỹ yêu cầu các nước đồng minh cấm máy bay Nga trong khuôn khổ Hiệp ước Bầu trời Mở bay qua các căn cứ của họ ở châu Âu, mà đây là các căn cứ quân sự lớn, bao gồm cả những căn cứ với vũ khí hạt nhân công suất thấp.

Theo ông Lavrov, điều này cũng vi phạm nội dung của Hiệp ước, và Nga sẽ yêu cầu các thành viên khác nên xác nhận rằng họ sẽ không chuyển giao dữ liệu và sẽ không tuân thủ các yêu cầu của Mỹ về cấm các chuyến bay của Nga.

Trước đây, nhiều quốc gia đồng minh của Mỹ đã không ủng hộ Washington rút khỏi Hiệp ước Bầu trời Mở. Chỉ có Ba Lan và Gruzia ủng hộ quyết định này, còn Anh nói rằng họ hiểu ý định của Mỹ. Và giờ đây, các nước đồng minh cũng không vội vàng đưa ra những cam kết bổ sung. Như Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergei Ryabkov từng nói trước đó: “Cuộc trò chuyện về chủ đề này vẫn chưa kết thúc… Chúng tôi tiếp tục phân tích tình hình để cân nhắc những bước trả đũa có thể xảy ra”.

Đồng thời, Moscow không giấu diếm rằng Nga cũng có những lo ngại về cách các nước khác thực hiện Hiệp ước, dù nước này tin rằng tất cả các yêu sách lẫn nhau có thể và cần phải được giải quyết thông qua đối thoại trong khuôn khổ một cơ quan đặc biệt - ủy ban cố vấn.

Mỹ sẽ khó lòng quay lại

Theo các chuyên gia, ứng cử viên Tổng thống Joe Biden, người mà xét theo quá trình kiểm phiếu sẽ trở thành tân Tổng thống Mỹ, sẽ không quay lại chủ đề Hiệp ước Bầu trời Mở.

Một mặt, lễ nhậm chức của Tổng thống đắc cử sẽ diễn ra vào ngày 20/1/2021, tức là sau khi Mỹ rút khỏi Hiệp ước, và nếu ai đó muốn quay lại thỏa thuận này thì cần phải bắt đầu toàn bộ quá trình đàm phán từ đầu. Mặt khác, Mỹ chưa bao giờ quay trở lại sau khi rời khỏi các cơ chế như vậy.

Chuyên gia Dmitry Suslov, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu các vấn đề châu Âu và Quốc tế thuộc Học viện Kinh tế Cao đẳng Nga, nói: “Việc Mỹ quay trở lại Hiệp ước Bầu trời Mở là cực kỳ khó xảy ra, vì để làm như vậy phải yêu cầu Thượng viện phê chuẩn một lần nữa, mà Thượng viện vẫn nằm dưới sự kiểm soát của đảng Cộng hòa. Do đó, điều này không thể xảy ra. Nói chung, trong những thập kỷ gần đây, thực tiễn đã cho thấy rõ rằng nếu Mỹ rút khỏi một hiệp ước nào đó về kiểm soát vũ khí, thì họ không bao giờ quay trở lại”.

Trong khi đó, Hiệp ước Bầu trời Mở vẫn tiếp tục hoạt động. Sau thời gian gián đoạn do đại dịch Covid-19, các quốc gia đang nối lại các chuyến bay. Kể từ tháng 7, Nga đã thực hiện các chuyến bay giám sát trên không phận của Đan Mạch, Pháp, Cộng hòa Czech, Hungary, Phần Lan, Đức. Đặc biệt, Berlin đã cho phép Moscow bay qua căn cứ Ramstein, căn cứ lớn nhất của Mỹ ở châu Âu. Về phần mình, Pháp, Đức và Romania đã thực hiện các chuyến bay giám sát trên lãnh thổ Nga.

Andrei Baklitsky, nhà nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm An ninh châu Âu-Đại Tây Dương thuộc Viện Nghiên cứu Quốc tế tại Đại học Quốc gia Quan hệ Quốc tế Moscow (MGIMO), nhận xét rằng bất chấp những rủi ro và bất ổn do việc Mỹ rời khỏi Hiệp ước, Moscow vẫn có lợi hơn nếu duy trì thỏa thuận này.

Thứ nhất, các căn cứ quân sự trên lãnh thổ châu Âu gần biên giới Liên bang Nga là một nguyên nhân gây sự lo ngại lớn. Thứ hai, Hiệp ước này cho phép giải quyết một số vấn đề an ninh của châu Âu qua đường liên lạc với các nước thành viên Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), trong khi đối thoại và hợp tác với liên minh này đã giảm mạnh, gần như bằng không.