‘Xương sống’ y tế cơ sở của Cuba

Sở hữu tỷ lệ bác sĩ thuộc nhóm cao nhất thế giới, Cuba được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và cộng đồng quốc tế đánh giá cao nhờ mô hình bác sĩ - y tá gia đình, đang làm thay đổi diện mạo hệ thống y tế và trở thành một “thương hiệu” y tế cộng đồng được nhiều quốc gia tham khảo và học hỏi.

Cuba phản đối việc loại 3 quốc gia khỏi Hội nghị thượng đỉnh châu Mỹ lần thứ 10 Hợp tác nông nghiệp Việt Nam-Cuba mở rộng từ lúa gạo sang chăn nuôi, thủy sản và công nghệ sinh học Việt Nam-Cuba: Từ tri ân đến tình đoàn kết nghìn năm bền vững Khát vọng của một người bạn Cuba

Ở Cuba, các dịch vụ y tế hoàn toàn miễn phí và chăm sóc sức khỏe cho người dân luôn là vấn đề được nhà nước ưu tiên hàng đầu. (Nguồn: Sahirys González)

Mô hình gắn bó với cộng đồng

Năm 1984, dưới sự khởi xướng của lãnh tụ Fidel Castro (1926-2016), Cuba chính thức triển khai mô hình bác sĩ và y tá gia đình, xây dựng một hệ thống y tế gắn chặt với đời sống cộng đồng.

Theo GS. BS José Armando Aronte Villamarín, chuyên gia về y học gia đình của Cuba, đến năm 2022, nước này có 94.066 bác sĩ, đạt tỷ lệ 84,9 bác sĩ/10.000 dân, trong đó hơn 50% là bác sĩ gia đình, phủ kín 100% khu vực nông thôn – tỷ lệ thuộc tốp đầu thế giới. Hệ thống y tế được phân cấp rõ ràng.

Mỗi địa phương luôn có một phòng khám đa khoa hoạt động như trung tâm y tế cộng đồng với các bác sĩ chuyên khoa, đa khoa, điều dưỡng, cộng tác viên… Dưới mỗi phòng khám đa khoa sẽ có khoảng 20-30 văn phòng bác sĩ gia đình.

Mỗi văn phòng được phân phụ trách quản lý sức khỏe cho khoảng 1.000 người. Nhờ vậy, người dân được phân loại tình trạng sức khỏe theo cấp độ, có quy trình sàng lọc và tư vấn phù hợp, bảo đảm mọi người đều được tiếp cận dịch vụ thiết yếu một cách thuận lợi.

Điều đặc biệt, mô hình không chỉ cung cấp dịch vụ khám chữa bệnh, mà thông qua đó, các bác sĩ và y tá dần trở thành những thành viên quen thuộc của khu dân cư, gắn bó lâu dài và hiểu rõ từng gia đình, bảo đảm mỗi cộng đồng đều có bác sĩ riêng.

Các bác sĩ thường sống ngay trong khu vực được phân công, nhiều người ở căn hộ phía trên, còn phòng khám đặt tại tầng trệt. Sự gần gũi ấy đã xóa nhòa khoảng cách giữa thầy thuốc và bệnh nhân, họ dần trở thành những người hàng xóm, người bạn đáng tin cậy.

Hiệu quả của mô hình còn được thể hiện qua tỷ lệ tiêm chủng, chăm sóc thai sản cho tới kiểm soát bệnh mạn tính... Ngoài công việc thường xuyên là thăm khám, chẩn đoán, các bác sĩ gia đình ở Cuba còn tham gia giáo dục sức khỏe cho cộng đồng. Nhiều bác sĩ thường xuyên thăm khám tại nhà thay vì chờ đợi bệnh nhân tìm đến.

Tuyến đầu vững vàng, dân khỏe mạnh

Sau hơn 40 năm triển khai, mô hình bác sĩ gia đình đã trở thành một hình mẫu, góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng tại Cuba. Báo cáo sức khỏe khu vực của Tổ chức Y tế toàn châu Mỹ (PAHO) cho biết, tuổi thọ trung bình của người dân Cuba đạt 78,3 năm (2024), thuộc nhóm cao nhất Mỹ Latinh.

Theo Bộ Y tế công cộng Cuba (MINSAP), tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh tại nước này năm 2023 ở mức 7,1 ca/1.000 trẻ. Một số phân tích quốc tế, trong đó có bài viết đăng trên tạp chí y khoa uy tín hàng đầu thế giới The Lancet (Anh) ghi nhận, tỷ lệ tử vong trẻ em ở Cuba duy trì ở mức thấp, thậm chí có thời điểm còn thấp hơn cả Mỹ.

Không những thế, đội ngũ bác sĩ gia đình còn giữ vai trò then chốt trong kiểm soát các bệnh không lây nhiễm (NCDs). Hiện nay, tại nhiều phòng khám đa khoa, chính phủ triển khai chương trình Trái tim khỏe mạnh châu Mỹ – sáng kiến do PAHO khởi động từ năm 2016 nhằm giảm tỷ lệ mắc bệnh tim mạch và đột quỵ.

Là một trong những quốc gia tiên phong, Cuba đã đưa mô hình này vào hoạt động thường xuyên tại các phòng khám, giúp phát hiện sớm và kiểm soát tăng huyết áp ngay tại tuyến cơ sở thông qua các gói can thiệp chuẩn như đo huyết áp định kỳ, cấp thuốc theo phác đồ điều trị, tư vấn lối sống, chế độ dinh dưỡng hợp lý. Nhờ đó, gánh nặng cho bệnh viện tuyến cuối được giảm đáng kể.

Theo các chuyên gia, tỷ lệ bác sĩ cao hàng đầu thế giới của đất nước Caribe là kết quả của chính sách đào tạo nhân lực y tế rộng khắp. Hiện nước này có 13 trường đại học về y khoa, 25 khoa Khoa học y tế và 24 ngành đào tạo y – dược, góp phần tạo nên một hệ thống y tế cơ sở vững chắc.

Tầm ảnh hưởng vượt biên giới

Mô hình bác sĩ gia đình không chỉ mang lại hiệu quả trong nước mà còn trở thành nền tảng để Cuba triển khai ngoại giao y tế. Chính từ lực lượng được đào tạo bài bản và gắn bó với cộng đồng này, Cuba đã cử hàng trăm nghìn bác sĩ sang Mỹ Latinh, châu Phi và châu Á từ thập niên 1960 nhằm lấp khoảng trống nhân lực y tế.

Theo một nghiên cứu công bố năm 2025 trên Wellcome Open Research - nền tảng xuất bản nghiên cứu mở của Quỹ Wellcome Trust (Anh) tính đến năm 2020, có hơn 325.000 nhân viên y tế Cuba từng làm việc ở nước ngoài, góp phần cải thiện khả năng tiếp cận y tế tại hơn 150 quốc gia. Điều đó cho thấy mô hình bác sĩ gia đình không chỉ giải quyết bài toán y tế trong nước, mà còn trở thành công cụ giúp Cuba đóng góp cho cộng đồng quốc tế.

Điển hình trong đại dịch Covid-19, khi nhiều quốc gia đều chật vật vì thiếu bác sĩ và y tá, Cuba đã cử lực lượng y tế tới hơn 20 nước như Mozambique, Nam Phi, Mexico, Italy... trong khuôn khổ các chương trình viện trợ y tế. Trước đó, Cuba điều động hàng trăm nhân viên y tế tới Tây Phi tham gia cuộc chiến chống dịch Ebola.

Không chỉ gửi bác sĩ, Cuba còn chú trọng đào tạo nhân lực y tế cho nhiều quốc gia. Từ khi thành lập năm 1999, Trường Y khoa Mỹ Latinh (ELAM) tại Havana đã tiếp nhận và đào tạo hơn 31.100 bác sĩ từ hơn 120 nước, góp phần tạo nguồn bác sĩ phục vụ chính quê hương họ. Đây cũng là một trong những lý do khiến PAHO đánh giá Cuba là hình mẫu trong việc xây dựng y tế cơ sở và thúc đẩy bao phủ y tế toàn dân.

Sau hơn bốn thập niên, mô hình bác sĩ gia đình ở Cuba đã chứng minh hiệu quả rõ rệt trong việc nâng cao sức khỏe cộng đồng. Trong bối cảnh thế giới đối mặt với nhiều thách thức y tế công cộng, từ già hóa dân số đến dịch bệnh, kinh nghiệm của Cuba cho thấy, y tế cơ sở gắn bó với cộng đồng và chú trọng đào tạo nhân lực có thể là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe toàn dân một cách bền vững.