Bà Merle Ratner: Một người bạn Mỹ trọn tình với Việt Nam

Vừa qua, tại Hải Phòng, các cơ quan, đoàn thể cùng gia đình và bạn bè đã tổ chức trọng thể Lễ rải tro cốt bà Merle Ratner về với biển cả Việt Nam. Chúng tôi có cơ hội gặp Giáo sư Ngô Thanh Nhàn (chồng bà Merle Ratner) khi ông vừa hoàn thành tâm nguyện đưa bà về yên nghỉ trong lòng đất nước bà hằng yêu mến, bắt đầu một câu chuyện tưởng như bất tận về “Merle”.

Người bạn Mỹ Merle Ratner giờ đây đã hòa mình vào đất và gió Việt Nam, trọn vẹn như lòng bà ước nguyện. Có lẽ, không thể tả hết thành lời tình yêu Việt Nam trong trái tim bà, một tình yêu đã nhen nhóm từ thời niên thiếu với hành động đi vào lòng người “treo khẩu hiệu phản chiến lên tượng Nữ thần Tự do” ở nước Mỹ. Là người bạn đời, có lẽ ông hiểu hơn ai hết tình yêu bỏng cháy và thiêng liêng ấy?

Merle yêu Việt Nam từ lúc 13 tuổi, khi Việt Nam còn đang chìm trong cuộc chiến tranh khốc liệt. Thông qua nhiều phương tiện, Merle thấy được cuộc sống của người dân Việt Nam và cảm nhận được tình người sâu sắc. Chính điều đó đã lay động Merle ngay từ khi còn nhỏ.

Merle đã viết nhiều bài về Việt Nam. Mặc dù giáo viên thấy rằng không thể viết về Việt Nam theo cách đó được, Việt Nam là đất nước của những người cộng sản, nhưng họ đánh giá cao ở cách Merle lập luận cũng như chuẩn bị kỹ lưỡng nên vẫn cho điểm A. Đến tận bây giờ tôi vẫn giữ nhiều bài Merle viết về Việt Nam năm 12, 13 tuổi.

Merle có người cha rất khắc nghiệt, vì thế, cô ấy bỏ nhà khi 13 tuổi và gặp những người chống chiến tranh Việt Nam. Merle từng bị bỏ tù vì tham gia chống chiến tranh và ở cùng họ. Tình yêu đối với Việt Nam lớn thêm qua những năm tháng đó.

Tôi gặp Merle vào dịp Việt Nam gia nhập Liên hợp quốc năm 1977. Khi đó, Merle xung phong tình nguyện giúp đỡ phái đoàn Việt Nam tại Liên hợp quốc vốn còn nhiều bỡ ngỡ và khó khăn ở Mỹ. Merle có cơ hội gặp những người Việt Nam, những nhà cách mạng Việt Nam rất giỏi và chân tình, khiến Merle vô cùng cảm động.

Năm 1985, tôi dẫn Merle về Việt Nam gặp bố mẹ và họ nhận Merle là con dâu, yêu thương như con ruột. Chúng tôi quyết định kết hôn và đăng ký ở quận Ba Đình vào ngày 22/1/1986, khi đó Ban Việt kiều đại diện cho nhà trai và Bộ Ngoại giao đại diện cho nhà gái.

Tôi có đưa Merle đi gặp nhiều người Việt Nam. Họ hỏi rằng, có phải vì Merle yêu tôi nên mới yêu đất nước Việt Nam đến vậy hay không? Merle trả lời ngay rằng Merle yêu Việt Nam trước khi gặp tôi và chính tình cảm đối với người Việt Nam đã làm Merle rung động. Cả đời tôi vẫn nghĩ Merle yêu Việt Nam hơn tôi! Một Việt Nam ân tình, một Việt Nam của tình người và anh hùng.

Merle tổ chức nhiều đoàn Mỹ sang thăm Việt Nam trong thời kỳ cấm vận, trong đó có đoàn cựu chiến binh Mỹ từng tham chiến ở mặt trận miền Nam Việt Nam. Khi đoàn cựu chiến binh Mỹ gặp những cựu chiến binh Việt Nam, hai bên đều rất giận nhưng sau khi nói chuyện, họ nhận ra rằng, là hai nửa của chiến tuyến, họ đều phải chịu những mất mát, thương đau nên cuối cùng cần dành cho nhau những cái ôm làm dịu đi tất cả.

Merle cho rằng, khi cựu chiến binh hai nước có thể “hòa” với nhau thì không lý nào nước Mỹ không thể hòa thuận với Việt Nam.

Cuộc đời bà Merle Ratner là những năm tháng hoạt động sôi nổi, nhiệt huyết, chứng kiến những phép màu diệu kỳ trong quan hệ Việt - Mỹ. Đâu là mong mỏi lớn nhất của bà và liệu còn điều gì dang dở?

Khi Merle mất đi, tôi mới được một người bạn của Merle chia sẻ lại rằng, chính chuyến đi về Việt Nam cùng tôi, Merle được bố mẹ tôi nhận làm con, cảm nhận tình cảm gia đình một cách chân thực nhất và gặp những người Việt Nam nhân ái, nghĩa tình khiến cô ấy “phải lòng” Việt Nam và chỉ đau đáu có thể đóng góp điều gì cho Việt Nam. Sau đó, tất cả những gì Merle nghĩ, Merle làm và hướng tới chỉ xoay quanh một điều duy nhất - Việt Nam. Từ khi học trung học, đại học và sau này là thạc sĩ về công đoàn lao động, cô ấy đều mong mỏi có thể làm gì tốt cho Việt Nam.

Vì chiến tranh, Việt Nam đã mất đi quá nhiều, nguồn lực về phát triển và con người, ảnh hưởng của chất độc màu da cam… Những mất mát về văn hóa cũng rất lớn, không kém gì so với mất mát về của cải và con người. Do vậy, điều Merle đau đáu nhất là hòa giải giữa hai dân tộc để người dân hai nước vượt qua những hiểu lầm.

Merle có một niềm tin mãnh liệt vào vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đảng là nhân tố quyết định mọi thành tựu, mọi thắng lợi, kiên định con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, đấu tranh cho các giá trị của chủ nghĩa xã hội trên toàn thế giới. Việt Nam chắc chắn sẽ thành công trên con đường đã chọn. Merle yêu thiết tha lý tưởng của Đảng Cộng sản Việt Nam, một lý tưởng mà trong đó trọng yếu tố con người và tình người.

Vì sao bà Merle Ratner là người con của nước Mỹ nhưng lại lựa chọn “sống mãi” với Việt Nam?

Tôi nghĩ rằng, vì với Việt Nam, Merle tìm được gia đình yêu thương mình, bù đắp cho Merle những tổn thương sâu thẳm trong lòng. Gia đình đó không chỉ là gia đình của tôi mà là gia đình Việt Nam, những người mà cô ấy biết, gặp gỡ và coi như anh, chị của mình. Gia đình Việt Nam là thứ quý giá và điều lớn nhất với Merle.

Chiến tranh kết thúc năm 1975 và hòa bình được lâp lại. Đã gần 50 năm sau chiến tranh, Merle nghĩ đó là một nửa thế kỷ của hòa bình. Hai chữ hòa bình quan trọng và thiêng liêng.

Lịch sử Việt Nam từng có thời kỳ cứ chưa đầy 100 năm lại có một cuộc chiến tranh, vì vậy, mất mát và đau thương rất lớn. Dù thắng hay bại thì hậu quả là đất nước bị dày xéo, người dân nghèo khổ. Lần lại những giá trị văn hóa cổ xưa của Việt Nam cũng rất khó vì những tác động của chiến tranh. Do vậy, hòa bình là vô giá và phải trả cái giá rất lớn.

Nạn nhân da cam Việt Nam là nỗi niềm đau đáu trong ông và bà Merle Ratner. Hành trình khỏa lấp những thương đau ấy sẽ được viết tiếp thế nào đây, thưa ông?

Tôi chống chiến tranh Việt Nam là vì tôi có xem được chương trình về các vũ khí dùng ở Việt Nam, có chất độc da cam, của NARMIC năm 1970. Từ đó, tôi quyết định bỏ học, tham gia phong trào chống chiến tranh Việt Nam và đặc biệt quan tâm tới vấn đề chất độc da cam.

Vợ chồng tôi tìm hiểu nhiều về vấn đề chất độc da cam để xem có thể làm gì giúp Việt Nam nhưng trong nhiều năm chưa “gặp thời” cho đến khi Hội nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam quyết định kiện các công ty hóa chất Mỹ để tìm lại công lý cho các nạn nhân da cam vào năm 2004. Khi đó, chúng tôi nhận thấy đây chính là cơ hội để giúp Việt Nam.

Merle bắt đầu tổ chức các cuộc vận động, trước tiên từ những người địa phương ủng hộ Việt Nam. Cô ấy nghĩ rằng cần phải tập trung nhất vào đối tượng là cựu chiến binh, trong đó có những người chống chiến tranh Việt Nam.

“Chiến dịch cứu trợ và trách nhiệm với nạn nhân chất độc da cam Việt Nam - VAORRC” được Hội cựu chiến binh vì hòa bình thành lập. Trong nhiều năm, Merle và cộng sự đã thu thập được hàng chục triệu chữ ký để giúp các nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam khởi kiện.

Merle là người trực tiếp tổ chức các chuyến đi cho các nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam đến Mỹ, cùng các cộng sự tổ chức nhiều hoạt động giáo dục, thực hiện nhiều chiến dịch truyền thông, chia sẻ thông tin cho cộng đồng, tại các trường học ở Mỹ để có những đóng góp hiệu quả cho nạn nhân chất độc da cam/dioxin.

Tôi giữ máy tính và đọc nhiều thứ trong đó, biết về những thứ Merle định sẽ làm và để có thể tiếp tục những gì mà Merle mong muốn. Tôi đã hoàn thành nhiệm vụ đặc biệt trong chuyến trở về Việt Nam lần này, đưa vợ tôi về nơi an nghỉ cuối cùng, để Merle trở về bên những điều cô ấy yêu thương nhất. Tôi đưa tro cốt của Merle về gia đình ở Việt Nam để mỗi lần nghĩ tới cha mẹ tôi là tôi cũng sẽ nghĩ tới Merle. Đó cũng là những tâm sự lớn nhất của tôi.