Địa điểm trị liệu là một miếng đất bỏ hoang với băng ghế gỗ đặt dưới gốc cây. Bác sĩ là một phụ nữ Zimbabwe cao tuổi, mặc chiếc váy dài màu nâu, trên đầu quấn khăn. Các bệnh nhân gọi bà là “bà ngoại” khi họ đến đây để tâm sự với bà về cảm xúc của họ, căn bệnh trầm cảm hay bất cứ vấn đề sức khoẻ tâm thần nào khác.
Có nhiều "bà ngoại" xuất hiện bên ngoài phòng khám ở Highfield – một khu ngoại ô nghèo phía Nam thủ đô Harare, Zimbabwe. Họ là các nhân viên y tế đã qua đào tạo nhưng không có bằng cấp, những người đang hàng ngày thay phiên nhau trên băng ghế này để lắng nghe tâm sự của một người vợ bị hành hung đã cố tự tử 2 lần, của người đàn ông trở nên căm ghét phụ nữ sau khi anh ta bị lây nhiễm HIV, hay của người mẹ đơn thân thất nghiệp đang tuyệt vọng tìm cách nuôi 4 đứa con.
Khai mở tâm trí
Băng ghế này là nơi chốn an toàn dành cho những bệnh nhân đang phải chống chọi với bệnh trầm cảm. Theo số liệu thống kê, cứ 4 người Zimbabwe thì có 1 người bị các vấn đề về tâm thần. Vậy nhưng trên đất nước với dân số 15,6 triệu người này hiện chỉ có 13 bác sĩ tâm thần. Và dự án "Băng ghế tình bạn" (Friendship Bench) đã ra đời, bằng việc tận dụng một băng ghế và tín ngưỡng thờ mẫu của người châu Phi. Mặc dù không giống với những phương pháp điều trị sức khoẻ tâm thần truyền thống nhưng dự án đã giúp thay đổi cuộc sống của khoảng 27.000 bệnh nhân Zimbabwe bị mắc bệnh trầm cảm cũng như các rối loạn tâm thần khác.
Trước tiên, phòng khám sẽ kiểm tra triệu chứng của bệnh nhân thông qua Bảng khảo sát gồm 14 câu hỏi, chẳng hạn như "Bạn có bị mất ngủ không?" hay "Bạn có thường lo lắng quá mức không?" Sau đó, các bệnh nhân sẽ được chấm điểm dựa theo câu trả lời của mình và những ai có số điểm cao hơn mức giới hạn sẽ được giới thiệu tham gia dự án Băng ghế tình bạn.
| Các “bà ngoại” của dự án Băng ghế tình bạn. (Nguồn: The Guardian) |
Theo Tiến sỹ Dixon Chibanda, người đồng sáng lập dự án, những bệnh nhân tham gia điều trị theo phương pháp này ít có suy nghĩ về việc tự tử hơn tới 5 lần. "Khi các bệnh nhân lần đầu tham gia dự án, chúng tôi sẽ sử dụng biện pháp can thiệp được gọi là kuvhura pfungwa – nghĩa là khai mở tâm trí. Họ sẽ ngồi trên băng ghế cùng “bà ngoại” để nói về những vấn đề của mình. Thông qua cuộc nói chuyện, “bà ngoại” sẽ khiến bệnh nhân tập trung vào một vấn đề cụ thể và giúp họ vượt qua.” Trong ít nhất 6 buổi trị liệu như vậy, bệnh nhân sẽ được động viên để chia sẻ về tình trạng bệnh của mình.
Theo truyền thống của người châu Phi, những phụ nữ lớn tuổi thường đóng vai trò cố vấn cho các thành viên nhỏ tuổi hơn trong cộng đồng. Tuy nhiên, ở dự án này, các “bà ngoại” sẽ chủ yếu lắng nghe nhiều hơn thay vì đưa ra những lời giáo huấn. “Bà ngoại” Sheba Khumalo cho biết: "Trước đây chúng tôi thường nói nhiều hơn, ‘Hãy làm cái này, hãy làm cái kia.’ Nhưng bây giờ, chúng tôi sẽ yêu cầu bệnh nhân chia sẻ, khai mở tâm trí và trái tim”.
Một “bà ngoại” khác cho biết, đối với một quốc gia mà người dân còn khá cổ hủ như Zimbabwe, việc khiến bệnh nhân mở lòng để nói về sức khoẻ tâm thần của chính họ đã là một thắng lợi to lớn. Nhiều người đã chết chỉ vì họ không biết chia sẻ những vấn đề của mình với ai.
Phương pháp tiếp cận đúng cách
Maria Makoni, một bà mẹ thất nghiệp 49 tuổi với 3 đứa con, bắt đầu trị liệu hồi đầu năm nay cho biết: "Trong nền văn hoá của chúng tôi, bạn sẽ bị chế giễu nếu nói về vấn đề sức khoẻ tâm thần của mình. Tôi từng tuyệt vọng trong việc tìm kiếm ai đó để chia sẻ về những vấn đề của mình. Cho đến khi nói chuyện với các “bà ngoại”, tôi cảm thấy mình như trút bỏ được phần nào nỗi lòng".
Khi Makoni lần đầu tham gia dự án Băng ghế tình bạn, cô đã rất ngạc nhiên khi biết có nhiều người cũng gặp phải những vấn đề tương tự như mình. Giờ đây, cô sẵn sàng để mở lòng chia sẻ nhiều hơn. "Tôi đã sẵn sàng để nói chuyện với càng nhiều người càng tốt".
| Một "bà ngoại" (trái) chia sẻ với một cô gái gặp vấn đề về tâm lý. (Nguồn: NPR) |
Tiến sỹ Chibanda cho biết, phần lớn những người tham gia vào dự án này là phụ nữ và trong đó, 40% bệnh nhân mắc bệnh trầm cảm là nạn nhân của bạo lực gia đình. Ở một đất nước mà hơn 70% dân số đang phải sống dưới mức nghèo như Zimbabwe, đói khổ và thất nghiệp chính là nguyên căn của sự tuyệt vọng. Tuy nhiên, người dân nơi đây rất mê tín và sùng đạo, họ tin rằng những người mắc bệnh tâm thần là do bị ma quỷ nhập. Vì vậy, các bệnh nhân thường được đưa đến pháp sư chữa trị hay tham gia các buổi trừ tà tại nhà thờ.
Tiến sỹ Chibanda cho hay điều này sẽ không phải là trở ngại nếu bệnh nhân được tiếp cận đúng cách. Do vậy, bà đã sử dụng những từ như "khai mở tâm trí" để thể hiện sự can thiệp mang tính khoa học, và đó là lý do tại sao nó được chấp nhận. Khi dự án ban đầu được đặt tên là "Băng ghế sức khoẻ tâm thần", đã không có ai đến tham gia. Nhưng ngay khi được đổi tên thành Băng ghế tình bạn, dự án đã được hưởng ứng, mặc dù phương pháp điều trị là như nhau.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, Băng ghế tình bạn có thể sẽ là một giải pháp cho vấn đề chăm sóc sức khoẻ tâm thần tại các nước đang phát triển. Ở Zimbabwe, dự án sẽ được triển khai tới 60 phòng khám khác trên toàn quốc. Ông Prosper Chonzi, giám đốc y tế của thành phố Harare, cho biết: “Băng ghế này giúp cho dịch vụ y tế có thể tiếp cận được tới mọi đối tượng. Chúng tôi rất vui khi thấy dự án đang được triển khai tại các thành phố khác trong nước".