Những thách thức mà xã hội loài người phải đối diện ở buổi đầu thiên niên kỷ thứ III, điển hình như dịch bệnh toàn cầu Covid-19 đang diễn ra hiện nay, tiếng nói của khoa học ngày càng cần được lắng nghe.
Thế nhưng, phương pháp khoa học có thực sự phù hợp trong mắt công chúng và nhà chức trách? Họ tin tưởng khoa học đến đâu? Niềm tin ấy có bị những vụ bê bối gian lận ầm ĩ làm hoen ố đi hay không?
Ý thức được hiện tượng “con voi chui lọt lỗ kim” trong thời gian gần đây, nền khoa học Pháp đang từng bước xây dựng cho mình một hệ thống củng cố tinh thần liêm chính học thuật.
Tại Hội thảo trực tuyến “Truth isn't truth: Liêm chính học thuật vì một nền khoa học có trách nhiệm” do Hiệp hội Đại học Pháp ngữ (AUF) tổ chức mới đây, GS Olivier Le Gall, Chủ tịch Hội đồng liêm chính học thuật Pháp (CoFIS) sẽ đưa ra câu trả lời sáng rõ cho một số vấn đề lâu nay đang bị xem là “vùng xám” ở một số quốc gia, thực ra vốn là “vùng tối” về mặt liêm chính học thuật ở góc nhìn quốc tế.
| Hội thảo trực tuyến “Truth isn't truth: Liêm chính học thuật vì một nền khoa học có trách nhiệm” do AUF tổ chức mới đây. (Nguồn: AUF) |
Theo GS Le Gall, liêm chính học thuật không phải là một “vấn đề”, mà là một ý niệm tích cực về cách thức và phương pháp mà nhà khoa học cần tuân thủ để đáp ứng được yêu cầu của xã hội đối với hoạt động nghiên cứu.
Tuy vậy, trong thực tế đó cũng là một thách thức vì trong xã hội có thể tồn tại những quan điểm trái ngược về “sự thật” khoa học.
Đối với nhà nghiên cứu, cần phải ý thức rõ ràng rằng khoa học không phải là quan điểm hay ý kiến, mà là phương pháp lập luận khách quan, độc lập và kiểm chứng được. Một nhà khoa học muốn được xã hội tôn trọng thì trước tiên cần phải chứng tỏ mình xứng đáng được tôn trọng.
Một trong những cách thức đảm bảo sự tôn trọng phương pháp khoa học, đó là đánh giá công trình nghiên cứu thông qua cơ chế bình duyệt (peer-review). Đây là điểm khác biệt giữa khoa học so với nhiều lĩnh vực khác của xã hội, giúp bảo đảm tính khách quan và xác thực của các khám phá khoa học, hoặc kiểm chứng những kết quả bất thường, thiếu tính thuyết phục.
Nhưng cũng chính trong cơ chế bình duyệt này vẫn có những lỗ hổng khiến cho chất lượng bình duyệt không phải lúc nào cũng đạt được mức độ kì vọng.
Nhiều hình thức gian lận tinh vi trong chế biến dữ liệu, ngụy tạo kết quả, đạo văn khoa học… đã xuất hiện và vẫn đang tồn tại dai dẳng trong cộng đồng khoa học.
GS Le Gall cho rằng, để xây dựng một nền khoa học có trách nhiệm, cần phải quan tâm đầy đủ đến cả 3 trụ cột: đạo đức nghiên cứu khoa học, tính liêm chính của nhà khoa học, và đạo đức nghề nghiệp của viên chức nghiên cứu. Như một chiếc ghế ba chân, bất cứ chân nào yếu đều có thể làm chiếc ghế đổ sụp.
Các nguyên lí đạo đức nghiên cứu do cộng đồng khoa học và cộng đồng xã hội định ra. Các quy tắc liêm chính học thuật do mỗi nhà nghiên cứu thực hành vận dụng trong công việc của mình.
Và các quy định đạo đức nghề nghiệp dùng để kiểm soát và phòng ngừa các mối xung đột lợi ích có thể nảy sinh khi viên chức nghiên cứu thực hiện hoạt động khoa học đồng thời với nhiều cơ quan, tổ chức khác nhau.
Trong 3 trụ cột đó, tính liêm chính của cá nhân nhà nghiên cứu biểu hiện qua 4 tiêu chí: độ tin cậy (reliability), tính trung thực (honesty), sự tôn trọng (respect) và tính trách nhiệm (accounability).
Đây là các nguyên tắc cốt lõi của Bộ Quy tắc ứng xử châu Âu về liêm chính trong nghiên cứu khoa học, ban hành lần đầu vào năm 2005.
Nếu như đạo văn khoa học, giả mạo và ngụy tạo dữ liệu là các hành vi sai phạm hiển nhiên, thì trong thực tế hiện nay tồn tại một “vùng xám” có biên độ khá rộng, bao gồm hàng loạt các vi phạm về tính trung thực, độ tin cậy, sự tôn trọng hoặc khả năng truy xuất nguồn gốc kết quả nghiên cứu.
Các hành vi sai phạm phổ biến nhất là xé lẻ kết quả nghiên cứu (salami-slicing), tô hồng kết quả (beautification), lạm dụng chữ kí (undue signatures), trích dẫn thiên vị (biased references), che giấu dữ liệu (withholding results), dùng sai dữ liệu thống kê (statistical misuse)...
Chia sẻ về việc xây dựng hệ thống phát triển liêm chính học thuật tại Pháp, GS Le Gall cho rằng chính nước Pháp đã đi sau so với nhiều nước khác, đặc biệt là khu vực Bắc Mỹ và Bắc Âu. Nhưng nhờ sự kiên trì và những nỗ lực bền bỉ suốt từ năm 2010, quốc gia này đã có những bước tiến đáng kể trong lĩnh vực này.
Trong đó, đáng kể nhất là việc thành lập Văn phòng Liêm chính Học thuật Pháp (OFIS) và xây dựng mạng lưới các cán bộ đại diện liêm chính tại các trường đại học và viện nghiên cứu.
Đồng thời, nền tảng pháp lý cũng được hoàn thiện nhằm điều tiết tốt hơn các hoạt động nghiên cứu khoa học, đào tạo tiến sĩ, đạo đức nghề nghiệp của viên chức nghiên cứu và các bộ quy tắc ứng xử hay thoả ước về liêm chính trong nghiên cứu khoa học.
Từ kinh nghiệm của nước Pháp, GS Le Gall cho rằng để thực sự phát triển tinh thần liêm chính trong cộng đồng khoa học, cần phải có nỗ lực từ nhiều phía, ở cả ba cấp độ: cơ sở nghiên cứu, quốc gia và quốc tế.
Trong đó, vai trò quan trọng và thiết yếu đầu tiên vẫn là cá nhân nhà nghiên cứu. Vì dù mỗi cơ sở nghiên cứu và mỗi nhà nghiên cứu có thể có những định hướng chuyên môn khác nhau, nhưng tất cả đều có những nguyên tắc chung về phương pháp cần tuân thủ, nhằm không ngừng đóng góp cho xã hội những khám phá, hiểu biết khoa học mới có giá trị.
GS Le Gall nhấn mạnh, giá trị cốt lõi nhất mà nhà khoa học cần đảm bảo trong công việc của mình là tính trung thực. Tập trung vào chất lượng tự thân trong công việc nghiên cứu, đòi hỏi cao ở chính bản thân về sự liêm chính, không thoả hiệp với những hành vi gian dối khi xuất bản kết quả nghiên cứu, đó chính là lời khuyên dành cho mọi nhà nghiên cứu trẻ muốn phát triển và củng cố tinh thần liêm chính học thuật của mình.