Triết gia Rousseau từng mô tả về hình ảnh lý tưởng của một người trẻ vào độ tuổi 15 qua nhân vật Emile về giáo dục, rằng: “Trí óc đúng đắn và không thành kiến, tâm hồn tự do... Không phá rối sự an tĩnh của ai hết, nó đã sống hài lòng, hạnh phúc và tự do, hết mức mà thiên nhiên cho phép”.
Tự chủ về trí tuệ
Trí tuệ liên quan đến học hành, tri thức, tư duy, tư tưởng, sáng tạo… Mục tiêu của mọi sự học và sự dạy chân chính trong gia đình, nhà trường và ngoài xã hội liên quan đến mặt tri thức đều phải dẫn đến giúp người học đạt được sự tự chủ về mặt trí tuệ.
Trẻ cần được trang bị một số kiến thức và kỹ năng cơ bản để làm nền. Nhưng điều quan trọng là làm sao để chúng có tư duy độc lập, có chính kiến? Làm sao để giúp trẻ có khả năng vượt qua những điều đã có và hướng đến sáng tạo, phát minh ra được những điều mới, cải tiến được hoàn cảnh hiện tại thì mới thúc đẩy xã hội phát triển?
| TS. Nguyễn Khánh Trung. (Ảnh: NVCC) |
Còn nếu trẻ học kiểu "tầm chương trích cú", học giỏi kiểu thi đua thuộc lòng thì đó cách nhanh nhất "đóng khung" tư duy, "đồng phục" tư tưởng trẻ - điều mà giáo dục tử tế không muốn.
Trẻ cần được giáo dục tính duy biệt, tính chủ thể. Hiện nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo đang thực hiện đổi mới, nhưng chỉ đổi mới hình thức cành nhánh bên ngoài. Thực tế, đổi mới các kỹ thuật mà không thay đổi nền móng và “hệ điều hành”, không thấy nhắm đến một nền giáo dục khai phóng, nghĩa là không đặt ra mục tiêu giáo dục tự chủ trí tuệ cho học sinh.
Mục tiêu hàng đầu của giáo dục gia đình cũng như nhà trường tại các nước phát triển là giáo dục tự chủ cho con trẻ, mà tự chủ về mặt trí tuệ là một nội dung quan trọng. Nhưng ở Việt Nam, các bậc phụ huynh vẫn còn nhấn mạnh trên các giá trị mang tính tuân thủ, sử dụng sự áp đặt trong cách giáo dục, quá đề cao điểm số, bằng cấp... Nhiều gia đình không chú ý đến tinh thần thực học thực làm, không ý thức sứ mệnh cuối cùng của giáo dục là phải giúp con cái mình tự khai phóng bản thân và đạt đến sự tự chủ.
Mọi sự áp đặt một chiều trong giáo dục đều xa rời bản tính tự nhiên của con người, đều chống lại sự phát triển của từng cá thể và của cả xã hội. Xã hội nào càng tôn trọng trẻ, xem trẻ là chủ thể, là tác nhân, là một bên trong quá trình giáo dục thì xã hội đó càng phát triển. Một trong những đất nước đó chính là Phần Lan. Họ luôn đề cao phương pháp khác biệt hóa, luôn đặt trẻ làm trung tâm trong mọi khâu của giáo dục và lấy việc giáo dục tự chủ, khai phóng con người làm mục tiêu chính.
| Trẻ cần được giáo dục tính tự chủ. (Ảnh: Nhài Trần) |
Tự chủ về mặt đạo đức và cảm xúc
Theo quan điểm của E.Kant, giáo dục đạo đức là giáo dục khả năng “tự trị chứ không phải ngoại trị”. Bên cạnh đó, giáo dục đạo đức còn nhằm hỗ trợ con trẻ đạt đến sự tự chủ, có khả năng tự sử dụng chiếc la bàn đạo đức bên trong của mình để sống và hành xử.
Giáo dục đạo đức bên trong là hướng các em đến đời sống luân lý. Để các em có được niềm tin, những giá trị nội tâm làm nền tảng vững chắc để trước một vấn đề, các em có thể tự phán đoán, phân định đúng sai, tốt xấu và hành xử theo sự mách bảo của lương tâm.
Chẳng hạn, chúng ta không thể dạy các em giữ gìn vệ sinh chung hiệu quả bằng cách dán khắp nơi bảng “cấm xả rác”, mà phải làm sao để tự các em ý thức hành vi xả rác là không tốt. Làm sao để trẻ ý thức bảo vệ môi trường trở thành một giá trị bên trong và chính lương tâm sẽ ra lệnh cho bản thân các em không xả rác mới là quan trọng.
Nếu vì sợ bị theo dõi mà học sinh không xả rác, thì khi không còn những điều đó, các em sẽ lại xả rác. Còn nếu chuyện này trở thành một phần những giá trị gắn với lương tâm, hằn sâu vào nếp nghĩ, thói quen thì các em sẽ tự hành động đúng trong mọi tình huống.