| Mỗi năm toàn thế giới phải gánh chịu từ 40-50 cơn áp thấp nhiệt đới hình thành ở khu vực xung quanh xích đạo phát triển mạnh lên thành bão. (Nguồn: New America) |
Một dạng thiên tai phổ biến
Một trong những dạng thiên tai phổ biến và chết người nhất là bão, đặc biệt là các cơn bão nhiệt đới hình thành từ đại dương. Nhà khí tượng học người Phần Lan Erik Palmen (1898-1985) đã chứng minh rằng bão chỉ có thể hình thành ở dải vĩ độ 5o đến 20o hai bên xích đạo, nơi có nhiệt độ nước biển cao từ 26-27oC trở lên và lực Coriolis (lực sinh ra do sự tự quay quanh trục của Trái đất) đủ lớn để hình thành luồng gió mạnh trên cao, tạo xoáy cho cơn bão.
Năm 1948, ông Palmen đưa ra ba điều kiện cơ bản cho sự hình thành của bão là nhiệt, ẩm và động lực để tạo xoáy. Khu vực đại dương có diện tích đủ lớn với nhiệt độ mặt biển phù hợp (từ 26-27o C trở lên), bảo đảm nước bốc hơi với lượng cần thiết nhằm cung cấp năng lượng ngưng kết lớn cho hình thành bão.
Có thể hình dung bão là cột xoáy khổng lồ, ở tầng thấp (từ 0 đến 3km so với mặt nước biển) không khí nóng ẩm chuyển động xoắn ốc (ngược chiều kim đồng hồ ở Bắc bán cầu, thuận chiều kim đồng hồ ở Nam bán cầu do tác động của lực Coriolis) hội tụ vào tâm bão, chuyển động thẳng đứng lên trên trong thành mắt bão và tỏa ra bên ngoài ở trên đỉnh theo chiều ngược lại.
Không những lực Coriolis ảnh hưởng đến chiều quay mà nó quy định hướng di chuyển của cơn bão. Theo đó, cơn bão hình thành ở Bắc bán cầu luôn di chuyển lệch về bên phải, còn bão hình thành ở Nam bán cầu luôn di chuyển lệch về bên trái. Chính vì thế, các cơn bão hình thành ở Biển Đông luôn có xu hướng di chuyển về phía đất liền Việt Nam.
Mỗi năm trên toàn thế giới phải gánh chịu từ 40 đến 50 cơn áp thấp nhiệt đới hình thành ở khu vực xung quanh đường xích đạo phát triển mạnh lên thành bão. Ở Bắc bán cầu, mùa bão bắt đầu từ đầu tháng Sáu đến hết tháng 11 trong khi ở Nam bán cầu, mùa bão thường diễn ra trong giai đoạn từ tháng 1-3.
Sức công phá khủng khiếp
Lịch sử nhân loại đã ghi nhận nhiều cơn bão có sức công phá khủng khiếp.
Trong cơn bão Siêu bão Đại Tây Dương năm 1780, ước tính có khoảng 22.000 người thiệt mạng trong khoảng thời gian từ ngày 10-16/10/1780 ở phía Đông Caribe, với thiệt hại nặng nề nhất xảy ra trên các đảo Martinique, St. Eustatius và Barbados. Mặc dù sức mạnh chính xác của nó vẫn chưa được xác định, nhưng từ những giai thoại, các nhà nghiên cứu hiện đại kết luận rằng Siêu bão Đại Tây Dương có sức gió vượt quá 320km/h. Một số nhân chứng chứng thực sự đổ nát hoàn toàn của các tòa nhà và pháo đài bằng đá kiên cố, những khẩu pháo hạng nặng bị ném xa hàng trăm mét và cây cối bị bẻ gãy, bật gốc hàng loạt.
Bão Hải Phòng ngày 8/10/1881 được coi là một trong những sự kiện thảm khốc nhất trong lịch sử thiên tai. Cấp độ của cơn bão này không được biết đến vì nó xảy ra trước khi có những tiến bộ về khí tượng của thế kỷ XX. Tuy nhiên, người ta biết đến sức mạnh khủng khiếp của cơn bão khổng lồ này khi nó quét qua Philippines, tiến vào Vịnh Bắc Bộ, tàn phá thành phố Hải Phòng và khu vực ven biển, gần như “hủy diệt” mọi thứ theo hướng di chuyển của nó. Không có nhiều tư liệu ghi chép lại về cơn bão này bởi thời điểm đó khoa học khí tượng ở Việt Nam chưa phát triển. Tuy nhiên, hậu quả của bão thực sự gây ám ảnh, với khoảng 300.000 người thiệt mạng.
Bão Trung Quốc năm 1922 tấn công vào lục địa Trung Quốc vào ngày 29/8/1922 khiến số người chết ước tính vào khoảng 100.000 người, gây ra thiệt hại trên diện rộng và lũ lụt ở tỉnh Sán Đầu. Cơn bão cũng tạo ra các cơn lốc xoáy, phá hủy nhiều tòa nhà và mùa màng.
Bão Ngày Lao động vĩ đại năm 1935 tấn công bang Florida của Mỹ ngày 2/9/1935. Đây là cơn bão gây tử vong nhiều nhất trong lịch sử nước Mỹ cho đến nay, với số người chết ước tính là 2.500 người. Cơn bão có tốc độ gió là 295 km/h và gây ra đợt sóng cao sáu mét quét qua quần đảo Florida Keys, phá hủy đường sắt Hải ngoại - một tuyến đường quan trọng giữa đất liền và quần đảo Keys.
Bão Bengal năm 1942 đổ bộ vào vùng Bengal của Ấn Độ ngày 16/10/1942. Cơn bão nhiệt đới khiến khoảng 61.000 người thiệt mạng, gây ra đợt sóng lớn nhấn chìm các vùng ven biển, đặc biệt là thành phố Kolkata và các vùng xung quanh. Cơn bão làm gián đoạn các tuyến tiếp tế và mạng lưới liên lạc, ảnh hưởng đến các nỗ lực chiến tranh của Đồng minh trong Thế chiến II.
Bão Bhola năm 1970 là cơn bão nhiệt đới tàn khốc tấn công khu vực Đông Pakistan (nay là Bangladesh) và Ấn Độ vào ngày 13/11/1970, với số người chết ước tính 500.000 người. Cơn bão gây ra đợt sóng lớn làm ngập lụt các vùng ven biển trũng thấp, đặc biệt là các đảo của đồng bằng sông Hằng. Cơn bão là nguyên nhân khiến nạn đói, bệnh tật và bất ổn xã hội xảy ra trên diện rộng, dẫn đến Chiến tranh giải phóng Bangladesh năm 1971.
Siêu bão Nina năm 1975 hình thành từ ngày 30/7 và tan ngày 8/8, hướng vào Trung Quốc tạo ra lượng mưa lớn tới 1.060 mm trong vòng 24 giờ, tương đương lượng mưa trong một năm ở miền Trung nước này. Trận đại hồng thủy đã làm sập đập Bản Kiều và phá hủy hơn 60 con đập khác, tràn qua các vùng đất thấp với tốc độ gần 50km/h, hủy hoại khu vực dài 55km và rộng 15km. Lũ cuốn trôi hàng chục nghìn người xuống vùng hạ lưu và nhấn chìm hàng nghìn km vuông đất, khiến 26.000 người thiệt mạng. Khoảng 145.000 người sau đó chết vì bệnh tật và thiếu lương thực. Bão Nina tác động tới cuộc sống của 11 triệu người, làm sập gần sáu triệu tòa nhà và gây thiệt hại 1,2 tỷ USD cho Trung Quốc.
Bão Mitch năm 1998 đổ bộ khu vực Trung Mỹ ngày 26/10/1998. Sau khi hình thành ở Caribe, bão tiến vào bờ biển phía Đông Bắc của Honduras với sức mạnh khủng khiếp. Không lâu sau đó, bão suy yếu và dừng lại trên bờ biển và gây ra lượng mưa khủng khiếp trong khu vực. Cơn bão đạt sức gió cực đại lên đến 290km/h và chia cắt phần lớn Trung Mỹ, xảy ra lũ quét, tuyết và bùn lở, phá hủy các vùng ven biển, đặc biệt là ở Honduras. Sau khi mạnh lên một lần nữa, bão tấn công Florida (Mỹ) vào ngày 5/11/1998, rồi tan trên Đại Tây Dương. Lũ lụt, lở đất và gió của bão Mitch phá hủy mùa màng và xóa sổ các trung tâm dân cư trên khắp Honduras, các khu vực thuộc Nicaragua, Belize, El Salvador, Guatemala và Mexico. Hàng trăm nghìn ngôi nhà, mùa màng bị hủy hoại và hơn 11.000 người chết, cùng với hàng nghìn người khác mất tích.
Bi kịch Vargas năm 1999 do bão lớn và mưa xảy ra ở bờ biển Vargas ở Venezuela từ ngày 14-16/12/1999. Lượng nước trút xuống bằng cả năm qua các sườn thẳng đứng của dãy núi Sierra de Avila ở phía bắc Caracas, gây lũ lụt và một số vụ lở đất lớn nhất trong lịch sử thế giới. Mưa lũ phá hủy hơn 8.000 ngôi nhà và 700 tòa chung cư. Thiệt hại đối với các con đường, hệ thống dây điện thoại, điện và thoát nước lên tới khoảng 1,79 tỷ USD. Thảm họa khiến khoảng 30.000 người chết, nhưng chỉ có khoảng 1.000 thi thể được tìm thấy. Lũ lụt và núi lở đã chôn vùi hoặc cuốn phần lớn nạn nhân ra biển.
Bão Katrina năm 2005 quét qua nước Mỹ vào ngày 29/8/2005. Đây là thảm họa thiên nhiên gây thiệt hại lớn trong lịch sử nước Mỹ, ước tính 125 tỷ USD. Một đợt sóng lớn đã làm vỡ đê và ngập 80% bang New Orleans, giết chết hơn 1.800 người trong thành phố và các vùng xung quanh. Cơn bão cũng ảnh hưởng đến hơn 15 triệu người, khiến 1 triệu người phải di dời và phải đối mặt với các rủi ro về sức khỏe và an ninh.
Bão Nargis năm 2008 tấn công Myanmar vào ngày 2/5/2008 với số người chết ước tính là 138.366. Cơn bão gây ra đợt sóng lớn đổ bộ vào Đồng bằng sông Irrawaddy, phá hủy nhà cửa cũng như sinh kế của hàng triệu người.
Bão Haiyan năm 2013 tấn công Philippines và các khu vực của Đông Nam Á vào ngày 8/11/2013 là cơn bão nhiệt đới mạnh nhất từng được ghi nhận đến thời điểm đó với tốc độ gió là 315 km/h, gây ra một đợt sóng lớn, cuốn trôi hầu như hoàn toàn nhà cửa, cơ sở hạ tầng ở những nơi nó đi qua, giết chết hơn 6.300 người riêng ở Philippines, ảnh hưởng đến hơn 16 triệu người khu vực khác, khiến 4 triệu người phải di dời và hàng triệu người không có thức ăn, nước uống và nơi trú ẩn.
Bão Idai năm 2019 càn quét Mozambique, Zimbabwe và Malawi vào ngày 14/3/2019, ước tính 1.303 người chết - số người chết nhiều nhất ở lưu vực Tây Nam Ấn Độ Dương. Cơn bão với lượng mưa lớn gây lũ lụt và lở đất, ảnh hưởng đến hơn 3 triệu người, làm thiệt hại cho cơ sở hạ tầng, nông nghiệp và các cơ sở y tế của khu vực, gây ra khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng ở các quốc gia nó quét qua.
Siêu bão Yagi năm 2024 hình thành ở vùng biển phía Đông đảo Luzon (Philippines) ngày 2/9. Đến sáng 3/9, bão Yagi đi vào biển Đông với cấp 8, giật cấp 11 sau đó liên tục tăng cấp. Chiều 5/9, bão số 3 tăng cấp 16, giật cấp 17 và trở thành siêu bão của năm 2024, đổ bộ Hải Phòng và Quảng Ninh của Việt Nam từ ngày 6/9. Yagi được cho là cơn bão mạnh nhất thế giới năm 2024 tính đến hiện tại. Đây là lần thứ ba trong lịch sử Việt Nam, Trung tâm Dự báo khí tượng thuỷ văn quốc gia phát đi cảnh báo rủi ro thiên tai cấp độ bốn và là lần đầu tiên, cấp độ rủi ro thiên tai này được sử dụng ở vịnh Bắc Bộ nước ta, cho thấy mức độ nghiêm trọng và mức tàn phá mạnh của siêu bão này.