Nhầm lẫn khái niệm và ước mơ... kỷ lục

Bánh giầy khổng lồ được tuyên bố nặng gần... 1 tấn!

Vào nửa cuối năm 2008, ít nhất cũng đã có hai lần dư luận xôn xao về hai lễ hội hoa bị dân chúng "tàn phá" tan hoang, ấy là lễ hội hoa đều được tổ chức tại nơi đô thị có tiếng là thanh lịch.

Để rồi tràn đầy trên báo chí, trên vô tuyến truyền hình là những bức ảnh lá hoa tơi bời; những nụ cười hỉ hả của các cô cậu sau lúc xả thân giữa chốn "ba quân" để vặt được mấy cành hoa tặng cho nhau hoặc mang về làm kỷ niệm; rồi là niềm hân hoan của mấy vị trung niên hí hửng, khệ nệ bê chậu hoa thẳng từ lễ hội về nhà...

Tất cả cho thấy cái tình trạng thê thảm đến mức cần báo động trong văn hoá ứng xử ở nơi công cộng của không công chúng, và hiềm một nỗi là nhìn vào cung cách ăn mặc của họ lại ngỡ họ là con người của văn hoá - văn minh.

Nói gì thì nói, khi mà thói ích kỷ và sự trơ tráo như đã trở thành thói quen của một số người thì dù có chĩa máy ảnh, lia ống kính camera thì người ta cũng không ngượng ngùng đến mức phải lấy tay che mặt.

Như thế và cứ như thế, không ít khuôn mẫu ứng xử văn hoá dần dà phai nhạt, để rồi cái "phản văn hoá" lên ngôi. Làm cho đám học sinh tiểu học không thể tự mình lý giải tại sao ở trường thầy cô dạy một đằng mà ra đường cha mẹ, anh chị lại làm một nẻo. Còn nhiều người già thì chỉ còn biết thở dài, lắc đầu khi phải chứng kiến vô số cảnh tượng "nghịch mắt" mỗi khi buồn chân rời nhà ra phố.

Lễ hội Phố hoa bên hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội) tan nát ngay sau ngày khai mạc  (ảnh: Phạn Hải - VNN)
Sự thiếu ý thức của nhiều khách tham quan đã làm xấu hình ảnh Lễ hội (ảnh: ANTĐ - VNN)

Nói đi thì thế, nói lại thì chưa hẳn. Nhìn từ phương diện xã hội học văn hoá thì dù nhà tổ chức thật sự có thiện chí muốn đem niềm vui tới cho mọi người (tạm coi như vậy sau khi bỏ qua cả dãy băng-rôn to nhỏ bay phất phơ, cùng vô số pa-nô loè loẹt có ghi tên tuổi của nhà tài trợ, hay hãng này hãng kia) thì hình như họ lại quên (hay không biết?) rằng "lễ hội" không đồng nghĩa với "triển lãm".

Xét từ lịch sử tồn tại từ xưa đến nay, lễ hội bao giờ cũng bao gồm hai thành phần: lễ - có tính nghi thức, và hội - cuộc vui tổ chức có đông người tham dự. Đa số lễ hội truyền thống thường có tính định kỳ, ổn định đến mức có thể xây dựng lịch lễ hội hằng năm để dân chúng thu xếp thời gian đến dự.

Nên trong dân gian mới có những câu ca được lưu truyền như: Dù ai đi ngược về xuôi - Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba, Ai ơi mồng chín tháng tư - Không đi hội Gióng thì hư một đời...

Đến lễ hội, người tham dự trước hết bao giờ cũng tiến hành nghi lễ cầu cúng ở "trung tâm linh thiêng", đó là nơi thờ cúng, tưởng nhớ các vị tiền nhân như Vua Hùng, Thánh Gióng, Thánh Tản Viên, Chử Đồng Tử, Liễu Hạnh, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi... là những người được coi là biểu tượng của truyền thống dân tộc, được ghi nhận đã có công với nước với dân.

Sau khi thực hiện nghi lễ cầu cúng, người dự lễ sẽ tham gia các trò chơi và phải nói rằng, mỗi lễ hội bao giờ cũng là tập hợp của vô số các trò chơi vừa đa dạng, vừa hấp dẫn mà người dự hội có thể xem, có thể trực tiếp tham dự.

Sự đa dạng và hấp dẫn của các trò chơi trong lễ hội làm người ta phải tất tả, ngược xuôi đến mức được tổng kết thành: "Vui xem hát, nhạt xem bơi, tả tơi xem hội". Rất hiếm người đến dự một lễ hội nào đó lại tỏ ra thong dong, mỗi người đều cố gắng dấn mình vào với sự vui chơi của mọi người. Chính vì thế trong lễ hội, rất nhiều hành vi có vẻ "thái quá, vô trật tự" đã được bỏ qua, được chấp nhận trong khuôn khổ có tổ chức và được phép.

Đối với cư dân ở nơi tổ chức lễ hội thì ngày lễ hội diễn ra cũng là ngày bà con tổ chức cỗ bàn, chế biến các phẩm vật được coi là đặc sản của địa phương và... đánh chén lu bù. Có lẽ vì thế lễ hội đã trực tiếp giúp con người vượt ra khỏi sự tù túng, đơn điệu của trật tự hằng ngày. Nên ai cũng biết đến lễ hội là để vui chơi, là giải tỏa, là phóng chiếu những sở thích lành mạnh và đặc biệt là lễ hội đã góp phần củng cố khối liên kết cộng đồng...

So sánh các đặc điểm, chức năng của lễ hội như đã nói ở trên với các "lễ hội hoa" chúng ta đã chứng kiến, không khó để nhận ra một vấn đề là giữa chúng có rất ít mối liên hệ về tính chất và hình thái tổ chức, đặc biệt là ở các "lễ hội hoa" không lặp lại này hoàn toàn không có bóng dáng của các trò chơi. Nói cách khác là nhà tổ chức đã bị nhầm lẫn về khái niệm, bởi họ đã gán cho một "triển lãm hoa" cái danh nghĩa của một "lễ hội hoa".

Còn về phía công chúng, họ đã đến "lễ hội hoa" không phải với tư cách là khách thưởng lãm hoa mà với tư cách của người tham dự lễ hội. Và do đó, chức năng giải tỏa tâm lý của lễ hội đã được nhiều người tham dự phóng chiếu đúng với ý nghĩa vốn có của nó.

Vừa không có nơi để tiến hành nghi lễ, vừa không có các trò chơi, nên các loại hoa lá trở thành đối tượng của các hành vi thái quá, và rốt cục thì "lễ hội hoa" bị tàn phá tan hoang.

Xét từ góc độ xã hội học văn hoá thì hành vi ứng xử nơi công cộng của một số công chúng quả là rất đáng phê phán, song ngược lại cũng nên xem xét quan niệm và cách thức của đơn vị tổ chức.

Bởi sự nhầm lẫn khái niệm đã đẩy tới cách thức tổ chức không phù hợp, và sự sai chênh giữa một lễ hội hoa mà thực chất là "triển lãm hoa" với thói quen tâm lý của người tham dự đã đẩy tới những hậu quả không đáng có trong một xã hội đang cố gắng tự mình xây dựng các tiêu chí và hành xử văn minh.

Nào là bánh chưng, bánh dày lớn nhất. Nào là cây giò lụa lớn nhất. Nào là ly cà phê lớn nhất. Nào là chiếc chiếu có chiều dài và diện tích lớn nhất. Nào là chiếc chiêng đồng lớn nhất. Nào là chiếc giày thể thao kiểu trẻ em lớn nhất. Nào là cuốn Thơ thư họa lớn nhất. Nào là xiên thịt nướng dài nhất. Nào là chiếc áo to nhất...

Nghĩa là qua quan sát, tổng kết có thể thấy hình như lâu nay, khá nhiều cơ sở sản xuất kinh doanh và một số địa phương đang có một phong trào đua nhau lập kỷ lục.

Chưa biết ý nghĩa xã hội - văn hoá của kỷ lục sâu đậm đến mức nào, song bằng vào cái sự rầm rầm rộ rộ rồi nhanh chóng biến mất trong sinh hoạt xã hội, lại thêm cái bánh chưng ôi thiu độn thêm cả "mút, xốp" để cung tiến ở Đền Hùng ngày nọ... thì xem ra trong một số trường hợp, người ta đã cố gắng lập kỷ lục không hẳn nhằm thể hiện khả năng vượt qua các giới hạn tưởng như là bất biến của con người, mà để quảng bá kinh doanh và còn vì "con gà tức nhau tiếng gáy".

Nên không ngẫu nhiên, nhiều kỷ lục được thiết lập thường gắn liền với một thương hiệu nào đó, từ Công viên văn hoá Đầm Sen đến Vinacafe, CocaCola, Kinh Đô, Nokia...

Việc làm nên những điều phi thường, cố gắng vượt qua các khả năng của chính mình vốn là khát vọng chính đáng của con người. Nhưng khát vọng này còn tuỳ thuộc vào thói quen văn hoá của những nền văn hoá khác nhau. Xưa kia, người Việt Nam hầu như không có sở thích lập kỷ lục.

Sự trao truyền một cách khá bình ổn của các giá trị văn hoá từ thế hệ này đến thế hệ khác thường làm cho cha ông bằng lòng với hệ thống giá trị đã có hơn là khám phá tìm kiếm các giá trị mới. Bối cảnh ấy làm cho con người - trong tư cách là cá thể xã hội, thường thu mình lại, ẩn dưới bóng cộng đồng, thiếu mạnh dạn thể hiện các khả năng của chính mình trước cộng đồng.

Còn với văn hoá phương Tây, sự ra đời của cá nhân cùng thói quen văn hoá luôn muốn vượt qua chính mình và đồng loại, đã khuyến khích con người có xu hướng khám phá, thể hiện bản thân.

Đến thời hiện đại, thói quen này càng có cơ hội phát triển, vì thế chúng ta mới được chứng kiến sự kiện diễn ra năm 1919, khi John Alcock đã cùng Arthur Whitten Brown bay trên chiếc Vickers Vimy vượt qua Đại Tây Dương.

Năm 2007, Michael Perham - 14 tuổi, đã ghi danh vào sách kỷ lục Guinness thế giới với tư cách là vận động viên trẻ nhất trong lịch sử một mình vượt Đại Tây Dương bằng thuyền buồm.

Và ngày 8/2/2009 mới đây, bà Jennifer Figge - 56 tuổi, đã trở thành người phụ nữ đầu tiên trên thế giới bơi qua Đại Tây Dương... Rồi kỷ lục của các bộ môn điền kinh, bơi lội, cử tạ... Rồi kỷ lục của người trèo lên đỉnh Everest, kỷ lục của người 70 tuổi chèo thuyền vượt Thái Bình Dương.

Và lại có các kỷ lục thoạt nghe đã không khỏi buồn cười, tỷ như kỷ lục của người ăn khỏe nhất, người ăn nhanh nhất, người "trồng cây chuối" lâu nhất, người có bộ ria dài nhất... Tóm lại, ngoài các kỷ lục có vẻ hài hước và lập nên cho vui, thì các kỷ lục trước hết đã chứng tỏ khả năng của con người, khi cố gắng vượt qua các giới hạn trí tuệ và sức lực mà bình thường thì tưởng như không thể vượt qua.

Do vậy mà thành tích và tên tuổi của người lập kỷ lục được ghi nhận, được tôn vinh, và lịch sử lưu giữ tên tuổi của họ như là biểu tượng cho ý chí và khả năng con người.

Trong cuộc hội nhập văn hoá mạnh mẽ và đầy sức mạnh như ngày nay, sự lan tỏa và du nhập của các thói quen văn hóa có tính ngoại sinh là khó có thể tránh khỏi. Thực tế cho thấy, dù muốn hay không thì đã có những thói quen văn hoá mới đang hình thành, như sự nhộn nhịp trong các ngày Lễ tình nhân (Valentine's day), Ngày Quốc tế Phụ nữ 8-3... và sự có mặt của sở thích lập các kỷ lục cũng nằm trong tình huống như vậy.

Đó là tất yếu khách quan, vì chúng ta khó có thể "bế quan tỏa cảng" trong một thế giới đã có nhiều thay đổi và có khả năng đưa tới nhiều giá trị hữu ích. Tuy nhiên, sự có mặt của một số kỷ lục kỳ dị, ít người quan tâm, cũng chẳng ai có ý định phá kỷ lục lại cần được cảnh báo. Nhất là khi các kỷ lục ấy được lập nên như là "trò vè" quảng bá kinh doanh nhiều hơn là thể hiện khát vọng, mang ý nghĩa văn hóa - xã hội, nhận được sự ngưỡng mộ của công chúng.

Sự giảm thiểu ý nghĩa xã hội - con người của một số kỷ lục được lập ở Việt Nam gần đây, ở mức độ nào đó là điều cần điều chỉnh, để thói quen văn hoá mới được hình thành một cách lành mạnh, khuyến khích mọi người Việt Nam có ý chí vượt qua chính mình để làm nên những điều kỳ diệu, từ đó tác động tới sự phát triển chung của xã hội.

Theo CAND