| Sự bùng nổ dân số đang diễn ra tại châu Phi và cách xử lý di cư và di tản có thể thúc đẩy hoặc làm “trật bánh” tiến trình triển khai Hiệp định Thương mại tự do lục địa châu Phi (AfCFTA). (Nguồn: Au.int) |
Theo cựu Phó Tổng biên tập Africa Conflict Monitor, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron gần đây đã cảnh báo rằng nếu sự phát triển của châu Phi chững lại thì châu Âu “sẽ phải trả giá đắt về mặt di cư”.
Tuy nhiên, dữ liệu cho thấy chỉ một phần nhỏ những người di cư, tị nạn và những người xin tị nạn từ các nước đang phát triển thực sự đến được “pháo đài” châu Âu ngày nay hoặc vào Bắc Mỹ. Số lượng những người đến từ các nước đang phát triển ít hơn nhiều so với công dân Australia, Nhật Bản, Singapore, New Zealand và các quốc gia khác, thay vào đó, họ di cư, tản cư trong nước hoặc khu vực xung quanh. Thực tế này có ý nghĩa quan trọng đối với châu Phi.
Kết hợp với sự bùng nổ dân số đang diễn ra trên lục địa, cách xử lý di cư và di tản có thể thúc đẩy hoặc làm “trật bánh” tiến trình triển khai Hiệp định Thương mại tự do lục địa châu Phi (AfCFTA). Vấn đề này đặc biệt nghiêm trọng trong bối cảnh kinh tế châu lục bị ảnh hưởng bởi đại dịch và nguy cơ nổi lên của biến đổi khí hậu.
Hơn 16 triệu người ở khu vực phía Nam sa mạc Sahara châu Phi (SSA) đã di cư khỏi quốc gia bản quán. Mặc dù là khu vực nghèo nhất trên thế giới, đây cũng là nơi tiếp nhận hơn 1/4 dân số tị nạn trên thế giới. Riêng Uganda đón 1,4 triệu người tị nạn và Sudan hơn 1 triệu người.
Trong khi đó, báo cáo mới công bố của Trung tâm Giám sát sự dịch chuyển nội bộ lưu ý rằng, trong năm 2020, gần 7 triệu người thuộc khu vực SSA đã phải di tản do xung đột và bạo lực, đồng thời 4 triệu người khác di tản do thiên tai. Tổng số người di cư vì xung đột đã tăng gấp 3 lần trong 10 năm, lên gần 22 triệu người, nhiều người trong số họ có thể không trở về nhà trong nhiều năm.
Sự mất cân bằng về khí hậu và các cú sốc kinh tế theo sau sẽ tiếp tục làm trầm trọng thêm tình trạng di cư trên khắp châu Phi. Nhiều người băng qua các biên giới để tìm kiếm cơ hội kinh tế và sự an toàn trước thời tiết khắc nghiệt, trong khi những người khác chạy trốn các cuộc xung đột vũ trang mới vì nguồn tài nguyên đang cạn kiệt, cả xung đột giữa các quốc gia và trong nội bộ một nước. Ngân hàng Thế giới (WB) dự báo rằng, với tình hình biến đổi khí hậu toàn cầu như hiện nay, châu Phi có thể có khoảng 86 triệu người tị nạn khí hậu vào năm 2050.
Nếu không có các chính sách di cư phù hợp, bất ổn xã hội, căng thẳng chính trị và bạo lực giữa các cộng đồng sẽ leo thang. Hoạt động kinh doanh, đầu tư, các sáng kiến phát triển và quan hệ đối ngoại sẽ bị cản trở rất nhiều trong quá trình này, làm xói mòn lòng tin và sự đoàn kết cần thiết để hiện thực hóa tiềm năng thực sự của AfCFTA. Thỏa thuận này vốn có mục tiêu là tăng cường hội nhập kinh tế bằng cách tăng cường quyền tự do đi lại của mọi người.
Tình trạng bài ngoại tại Nam Phi diễn ra vài năm một lần, khi các địa phương không thành công trong thực thi chính sách. Gần đây nhất, các cuộc tấn công nhằm vào công dân nước ngoài và cướp bóc, phá hủy các cửa hàng thuộc sở hữu nước ngoài vào tháng 9/2019 đã khiến du khách quốc tế hủy hàng loạt chuyến du lịch đã đặt trước tới Nam Phi. Đại sứ quán Nam Phi tại Nigeria và các chi nhánh ở Nigeria của công ty viễn thông Nam Phi MTN phải đóng cửa tạm thời để đề phòng tình trạng bạo lực trả đũa.
Những người cố gắng thoát khỏi nghèo đói ở Đông và Tây Phi đã phải trả cho các tổ chức tội phạm khắp Sahel ít nhất 5.000 USD để được đưa về phía Bắc tới Libya, cửa ngõ chính của Địa Trung Hải, từ đó những người di cư tìm cách đến châu Âu. Thông qua các tuyến đường cổ xưa băng qua sa mạc Sahara không bị các chính quyền kiểm soát, những người di cư bị buôn bán cùng với ma túy, vũ khí và các loại hàng lậu khác.
Điều trớ trêu là sự trợ giúp từ bên ngoài thường khiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn. Trong những năm gần đây, châu Âu đã cung cấp hàng trăm triệu USD và thiết bị giám sát cho quân đội Sudan và lực lượng bảo vệ bờ biển của Libya để ngăn chặn dòng người di cư. Các hoạt động do Liên minh châu Âu (EU) tài trợ nhằm ngăn chặn dòng người di cư đi qua Niger - quốc gia nghèo nhất thế giới - đã phá hủy nền kinh tế địa phương ở Agadez, một trong những trung tâm thương mại quan trọng nhất của đất nước. Các chiến thuật vũ trang mạnh tay như vậy rốt cuộc khiến dòng người di cư tăng hơn, thay vì mục tiêu ngăn chặn vấn đề này.
Kyle Hiebert đưa ra khuyến nghị các phương pháp tiếp cận tốt hơn, ví dụ như Khung chính sách di cư năm 2018 của Liên minh châu Phi (AU), Chiến lược lục địa châu Phi do Tổ chức Di cư quốc tế (IOM) công bố tháng 10/2020, Hiệp ước toàn cầu về di cư năm 2016 của Liên hợp quốc. Cả ba văn kiện trên đều nhấn mạnh rằng hệ thống nhập cư được quản lý tốt và toàn diện hơn có thể là chất xúc tác cho sự phát triển quốc gia. Hợp tác liên chính phủ lớn hơn về các vấn đề di cư và di tản cũng là vấn đề cần thiết và đã được quy định trong AfCFTA.
Nếu được xử lý đúng cách, di cư có thể góp phần xây dựng khả năng phục hồi kinh tế và xã hội ở châu Phi bằng cách lấp đầy khoảng cách lao động, hàn gắn sự chia rẽ xã hội, giảm thiểu bất ổn chính trị, giảm lợi nhuận tội phạm và hạn chế số lượng các cuộc khủng hoảng nhân đạo trên khắp lục địa.
Nhưng việc quản lý di cư sẽ gặp nhiều khó khăn. Theo Ngân hàng Phát triển châu Phi (AfDB), đại dịch Covid-19 đã đẩy thêm 30 triệu người châu Phi vào cảnh nghèo cùng cực, con số đó có thể tăng gấp đôi vào năm 2022 nếu việc triển khai vaccine của châu Phi tiếp tục bị tụt hậu so với phần còn lại của thế giới. Tính đến đầu tháng 6/2021, lượng vaccine được phân phối tại châu Phi chỉ chiếm hơn 1% trong số hơn 1,3 tỷ liều vaccine trên toàn cầu.
Sự phục hồi kinh tế chậm hơn ở châu Phi đồng nghĩa với việc người dân nghèo hơn và tuyệt vọng hơn, đồng thời giảm nguồn thu của các chính phủ vốn đang thiếu tiền để thực hiện các chính sách di cư dài hạn. Và những chính sách như vậy sẽ chỉ có hiệu lực nếu được thực thi cùng với các chiến lược khí hậu mạnh mẽ và chương trình cải thiện cơ chế giải quyết xung đột ở châu lục này.