Cải cách hành chính đang làm thay đổi sâu sắc hệ thống đô thị Việt Nam, đồng thời đặt ra thách thức lớn với các thành phố từng được UNESCO công nhận là thành viên Mạng lưới Thành phố học tập toàn cầu (GNLC). Bên cạnh đó, khi số lượng thành phố giảm sau quá trình cải cách, Việt Nam đứng trước nguy cơ bị thu hẹp khả năng tham gia GNLC trong tương lai.

Bài viết này nhìn lại hành trình hơn một thập kỷ các thành phố của Việt Nam nỗ lực gia nhập GNLC, đồng thời đề xuất những điều chỉnh mang tính chiến lược để bảo đảm rằng không một cộng đồng học tập nào bị bỏ lại phía sau trong bối cảnh hành chính đang chuyển dịch mạnh mẽ.

Việt Nam đang trải qua một cuộc tái cấu trúc chưa từng có trong lịch sử hiện đại, với mục tiêu tinh gọn bộ máy, tối ưu hóa nguồn lực và nâng cao hiệu quả quản trị địa phương. Trong hành trình ấy, các đô thị, từ trung tâm tỉnh lỵ đến các đô thị vệ tinh, đang được sắp xếp, sáp nhập và đổi tên để hình thành những đơn vị hành chính mới, hiện đại, hiệu quả và linh hoạt hơn.

Đi cùng với những thay đổi về cấu trúc hành chính là một câu hỏi lớn, đặc biệt đối với những địa phương đã được UNESCO công nhận là thành viên chính thức trong GNLC: Liệu những giá trị tích lũy qua nhiều năm, từ chính sách học tập suốt đời đến hệ thống hạ tầng tri thức, có còn được duy trì, phát huy và nhân rộng nếu địa phương đó không còn mang tên gọi “thành phố”? Hay chính thời điểm chuyển mình này lại là cơ hội để Việt Nam tái định nghĩa sứ mệnh học tập suốt đời theo một hướng mới, linh hoạt, bao trùm và phù hợp hơn với thực tiễn phát triển.

Không dừng ở việc có thể mất danh hiệu, một thách thức khác chính là sự hạn chế về cơ hội tham gia vào mạng lưới GNLC trong tương lai. Theo lộ trình sắp xếp đơn vị hành chính, từ 88 thành phố hiện nay, Việt Nam dự kiến chỉ còn lại 6 thành phố trực thuộc Trung ương sau cải cách. Điều này đồng nghĩa với việc nhiều địa phương không còn đủ điều kiện để nộp hồ sơ tham gia GNLC vì không còn là “thành phố” về mặt hình thức.

Đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật hay pháp lý thuần túy, mà là bài toán đa ngành, đòi hỏi sự phối hợp giữa quy hoạch đô thị, giáo dục cộng đồng và chiến lược hội nhập quốc tế. Việt Nam đang đứng trước một ngã rẽ quan trọng: Hoặc chủ động thích ứng và đề xuất những giải pháp mang tính cải tiến, vừa phù hợp với bối cảnh trong nước, vừa đáp ứng các thông lệ quốc tế, hoặc chấp nhận hạn chế vai trò và sự tham gia ở một mạng lưới có uy tín toàn cầu.

Từ năm 2013 khi UNESCO khởi xướng GNLC đến nay, hành trình của Việt Nam trong mạng lưới này là minh chứng rõ nét cho sự chuyển biến mạnh mẽ về tư duy phát triển đô thị, vai trò của giáo dục suốt đời và chiến lược hội nhập quốc tế. Nếu như một thập kỷ trước, khái niệm “thành phố học tập” còn là điều mới mẻ, chưa được hiểu đúng và thường bị nhầm lẫn với các phong trào ngắn hạn, thì đến nay, nó đã được định vị lại như một hướng đi chiến lược trong quản trị địa phương và phát triển bền vững.

Sự chuyển mình ấy không chỉ diễn ra ở cấp trung ương mà bắt đầu thấm sâu vào tư duy của các cấp lãnh đạo địa phương. Từ việc xem giáo dục là lĩnh vực tách biệt, thành phố học tập đã khiến các địa phương nhìn nhận học tập suốt đời như một trụ cột trong phát triển kinh tế, văn hóa, an sinh xã hội và chuyển đổi số. Nói cách khác, GNLC đã trở thành cơ chế thúc đẩy “chuyển hóa tư duy” trong phát triển đô thị, từ quản lý bằng hạ tầng sang đầu tư cho tri thức; từ thành phố công nghiệp sang thành phố tri thức và nhân văn.

Việc TP. Vinh (Nghệ An) và TP. Sa Đéc (Đồng Tháp) được UNESCO công nhận là thành phố học tập vào năm 2020 là một dấu mốc quan trọng. Những địa phương này đã sớm nhận ra rằng, dù không phải là trung tâm kinh tế lớn, họ vẫn có thể tối ưu hoá nguồn lực cho giáo dục và phát triển nếu có tầm nhìn đúng đắn và quyết tâm chính trị mạnh mẽ. Các thành phố này đã đầu tư vào hạ tầng tri thức như thư viện, trung tâm học tập cộng đồng, chương trình học tập cho người trưởng thành, phát triển văn hóa đọc, thúc đẩy giáo dục liên thế hệ... Từ mô hình của Vinh và Sa Đéc, bài học quan trọng được rút ra là: Thành phố học tập không phải là danh hiệu dành cho những nơi giàu có nhất, mà dành cho những nơi dám lấy con người làm trung tâm và kiến tạo tri thức như một tài sản chung.

Sự kiện TP. Cao Lãnh gia nhập GNLC vào năm 2022, tiếp theo là TP. Sơn La và TP. Hồ Chí Minh năm 2024, đã khẳng định thêm thêm chiều sâu và bản sắc cho Việt Nam trong mạng lưới này.

TP. Hồ Chí Minh là đại diện cho một siêu đô thị năng động, tiên phong trong công nghệ, chuyển đổi số và giáo dục khai phóng, trong khi Sơn La lại đại diện cho một đô thị miền núi giàu văn hóa, với mô hình học tập cộng đồng bản địa được xây dựng dựa trên tri thức dân gian và truyền thống. Chính sự đa dạng đó đã giúp Việt Nam khẳng định một dấu ấn đặc biệt trong GNLC: Không chạy theo mô hình chuẩn, mà chọn cách làm phù hợp với điều kiện địa phương và gắn với bản sắc văn hóa vùng miền.

Bên cạnh đó, tư duy chiến lược về thành phố học tập cũng được cụ thể hóa qua hàng loạt chính sách quan trọng cấp quốc gia, từ Đề án Xây dựng xã hội học tập giai đoạn 2021-2030, Đề án Hội nhập quốc tế trong giáo dục và đào tạo đến năm 2030, Chiến lược phát triển giáo dục đến năm 2030, tầm nhìn 2045, đến các chương về chuyển đổi số, bình đẳng giới và phát triển nông thôn. Trong đó, nhiều nguyên lý cốt lõi của GNLC như “giáo dục cộng đồng gắn với phát triển bền vững”, “công nghệ phục vụ học tập suốt đời”... được lồng ghép một cách linh hoạt, cho phép các địa phương vận dụng để thiết kế mô hình riêng.

Thành phố học tập, do đó, đã và đang trở thành một hệ giá trị quản trị mới, nơi mà năng lực học tập của người dân là thước đo của năng lực đô thị và kết nối quốc tế không chỉ là kinh tế hay công nghệ, mà còn là chia sẻ tri thức và tinh thần nhân văn.

Sau một thập kỷ chuyển mình từ nhận thức đến hành động, Việt Nam đã bước đầu định hình được bản sắc riêng trong GNLC. Cho tới nay, đúng vào thời điểm tầm nhìn và mức độ ảnh hưởng của Việt Nam trong mạng lưới đang được mở rộng, làn sóng cải cách hành chính quy mô lớn giai đoạn 2025-2026 lại đặt ra một thách thức không nhỏ và buộc chúng ta phải tư duy lại về các chiến lược và khuyến nghị chính sách liên quan tới GNLC trong tương lai.

Thực tế, việc sáp nhập các đơn vị hành chính cấp huyện, thị xã và thành phố trên cả nước tạo tình huống chưa từng có tiền lệ trong việc duy trì và mở rộng tư cách thành viên GNLC. Nhiều địa phương tích cực chuẩn bị hồ sơ đệ trình tư cách thành viên năm 2025 đã phải tạm dừng kế hoạch, không phải vì thiếu năng lực, mà vì tạm thời không đáp ứng điều kiện hành chính.

Trong bối cảnh đó, Hà Nội trở thành ứng viên duy nhất đại diện Việt Nam trong vòng hồ sơ năm 2025. Tại diễn đàn Học tập suốt đời diễn ra vào ngày 26/4, ông Jonathan Baker, Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam khẳng định học tập thường xuyên là xu thế toàn cầu và ủng hộ Hà Nội trở thành thành viên GNLC. Ông cho rằng trong những năm qua, thành phố đã có tầm nhìn chiến lược và cam kết bền bỉ trong việc thúc đẩy học tập suốt đời, phù hợp với chiến lược quốc gia về xây dựng xã hội học tập và các tiêu chí của UNESCO về thành phố học tập toàn cầu.

Tham gia Hội thảo góp ý Hồ sơ tham gia Mạng lưới Thành phố học tập toàn cầu UNESCO của Hà Nội diễn ra vào ngày 4/6, ông Đào Quyền Trưởng - Phó Cục trưởng Cục Ngoại vụ và Ngoại giao văn hóa, Bộ Ngoại giao nhận định, điều khiến Hà Nội được kỳ vọng không chỉ nằm ở tính “duy nhất” của thành phố này trong vòng nộp hồ sơ năm 2025, mà ở sự “xứng đáng” và “biểu trưng” cho một mô hình thành phố học tập toàn diện. Đây là địa phương vẫn giữ nguyên tư cách “thành phố”, đồng thời hội tụ ba trụ cột lớn của một thành phố học tập thế kỷ XXI: Nền tảng tri thức mạnh mẽ, bản sắc văn hóa đặc sắc và năng lực hội nhập sâu rộng.

Về tri thức, Hà Nội là trung tâm giáo dục - nghiên cứu lớn nhất cả nước, nơi tập trung hơn 70% trường đại học, học viện và viện nghiên cứu, cùng mạng lưới rộng khắp các thư viện, trung tâm học tập cộng đồng, không gian sáng tạo và trường học liên kết UNESCO. Nhưng hơn cả số lượng, Hà Nội đang tiên phong định hình các mô hình học tập truyền thống kết hợp hiện đại: Học tập mở, học tập suốt đời, học tập xuyên thế hệ - những định hướng then chốt mà GNLC đang thúc đẩy.

.

Hà Nội - “Thành phố vì hòa bình” và “Thành phố sáng tạo” của UNESCO – là đại diện duy nhất của Việt Nam tham gia ứng cử tư cách thành viên Mạng lưới Thành phố học tập toàn cầu của UNESCO năm 2025.

Về văn hóa, thủ đô không chỉ giữ gìn di sản mà còn chủ động làm mới văn hóa thông qua các chương trình học tập cộng đồng đa dạng: từ phố sách Tết, diễn đàn học tập suốt đời, lễ hội dân gian học tập liên thế hệ, đến phục dựng nghệ thuật truyền thống trong không gian giáo dục. Việc từng được trao hai danh hiệu “Thành phố vì hòa bình” và “Thành phố sáng tạo” chính là minh chứng cho chiều sâu văn hóa – tri thức mà Hà Nội đang gìn giữ và phát huy.

Về hội nhập, Hà Nội không chỉ là ứng viên GNLC mà còn là “người kể chuyện” cho một hệ sinh thái học tập đang lan tỏa rộng khắp lãnh thổ Việt Nam. Kỳ hồ sơ năm 2025, Hà Nội mang trên mình trọng trách đại diện cho một cách làm giáo dục cộng đồng đặc thù của Việt Nam, nơi học tập không bị bó hẹp trong trường lớp mà lan rộng đến các cộng đồng dân cư, nhà văn hóa, tổ dân phố, và cả những không gian di sản.

Tuy nhiên, theo quy định hiện hành, UNESCO cho phép mỗi quốc gia đề cử tối đa ba thành phố trong mỗi kỳ xét chọn. Những năm trước, Việt Nam luôn tận dụng tối đa cơ chế này để giới thiệu các mô hình đa dạng về địa lý, quy mô và cách tiếp cận. Nhưng nay, chỉ riêng Hà Nội nộp hồ sơ, đồng nghĩa ít nhất hai cơ hội quốc gia đã bị bỏ lỡ.

Điều đó cho thấy, từ bây giờ, chúng ta cần khẩn trương chuẩn bị cho các kỳ nộp hồ sơ tiếp theo, thúc đẩy xây dựng hành lang pháp lý linh hoạt và đề xuất khung cơ chế mở rộng đối với UNESCO.

Một số hướng đi đang được đề xuất, như nộp hồ sơ dưới hình thức cụm đô thị, xây dựng khái niệm “cộng đồng học tập đô thị”, “phường học tập” thay thế cho mô hình“thành phố học tập”. Đây không đơn thuần là lựa chọn kỹ thuật, mà là bước đi mang tính chiến lược nhằm bảo đảm rằng, trong tiến trình cải cách và hội nhập, không một cộng đồng học tập nào bị bỏ lại phía sau chỉ vì sự thay đổi của một tên gọi.

Tên gọi "thành phố" vốn chỉ là một cấu trúc hành chính tạm thời trong khi giá trị cốt lõi của một thành phố học tập nằm ở năng lực tạo dựng môi trường học tập trọn đời, huy động sự tham gia của toàn xã hội và thúc đẩy sự phát triển con người toàn diện.

Các tài liệu định hướng như Tuyên bố Bắc Kinh và Bộ tiêu chí về thành phố học tập của UNESCO đều nhấn mạnh rằng: Yếu tố then chốt làm nên một thành phố học tập nằm ở khả năng xây dựng chính sách học tập bao trùm, bảo đảm tiếp cận công bằng tới mọi nhóm dân cư, đặc biệt là những nhóm yếu thế. Chính tinh thần này cho thấy thành phố học tập nên được hiểu như một khái niệm động, có thể được mở rộng và thích ứng theo bối cảnh đô thị hóa mới.

Việt Nam có đầy đủ cơ sở và điều kiện để tiên phong đề xuất với UNESCO một cách tiếp cận mới, dung hòa cả tư duy lý luận lẫn thực tiễn triển khai. Bởi nếu những địa phương như Sa Đéc, Vinh, Cao Lãnh hay Sơn La, dù không còn mang tên gọi hành chính là “thành phố”, vẫn bền bỉ duy trì và phát triển các hệ sinh thái học tập hiệu quả, thì việc mất đi tư cách thành viên không những thiếu thuyết phục mà còn đi ngược lại tinh thần khai phóng và tính bao trùm mà chính UNESCO luôn theo đuổi.

Đã đến lúc cần thay đổi cách tiếp cận: Danh hiệu thành phố học tập không nên bị ràng buộc bởi tên gọi, mà phải được nhìn nhận như một cam kết về chất lượng phát triển bền vững trong giáo dục. Sự công nhận cần dựa trên năng lực thực thi chính sách học tập, mức độ tham gia của người dân, sức sáng tạo trong mô hình triển khai và sự bền vững trong tiếp cận cộng đồng. Đó mới là nền tảng vững chắc để phát triển lâu dài, vượt lên trên mọi giới hạn của địa giới hành chính.

Đề xuất của Việt Nam về việc điều chỉnh cơ chế công nhận thành viên trong GNLC không đơn thuần là một kiến nghị mang tính kỹ thuật cho tình huống nội bộ. Đây là lời đối thoại với một mạng lưới giáo dục uy tín về việc cập nhật lại cách hiểu và cách vận hành của một mạng lưới toàn cầu, trong bối cảnh các quốc gia đang liên tục thay đổi cấu trúc quản trị của mình.

Chính vì vậy, đề xuất của Việt Nam cho phép các đơn vị hành chính tuy không còn mang tên gọi “thành phố” nhưng vẫn duy trì hệ sinh thái học tập được tiếp tục công nhận hoặc tham gia dưới hình thức cụm học tập, vùng học tập, phường học tập hay cộng đồng học tập đô thị cần được nhìn nhận như một đóng góp mang tính chiến lược và có giá trị quốc tế. Đây không chỉ là nỗ lực nhằm bảo vệ những thành quả giáo dục đã đạt được trong nước, nếu được chấp thuận, đề xuất này mở ra một hướng đi mới cho GNLC: Mở rộng không gian tiếp cận tới các cộng đồng yếu thế, lan tỏa ảnh hưởng vượt qua mọi giới hạn về hành chính, và một lần nữa khẳng định một nguyên lý cốt lõi của giáo dục: Học tập suốt đời là quyền phổ quát của con người, không bị giới hạn bởi cấu trúc quản trị hay hình thức danh xưng.

Việt Nam đã trải qua một hành trình hơn 10 năm không ngừng kiến tạo và khẳng định giá trị của mô hình thành phố học tập. Từ những địa phương đầu tiên như Vinh và Sa Đéc đến những đô thị lớn như Thành phố Hồ Chí Minh và có thể sắp tới là thủ đô Hà Nội, danh hiệu UNESCO trao tặng không chỉ là sự ghi nhận quốc tế, mà còn là thành quả của nỗ lực toàn diện trong việc thúc đẩy bình đẳng tri thức và nuôi dưỡng khát vọng phát triển bền vững ở cấp cơ sở.

Việc thay đổi bộ máy hành chính đặt ra những thách thức trước mắt nhưng đồng thời cũng mở ra một cơ hội để Việt Nam chuyển đổi tư duy về mặt dài hạn. Đó là sứ mệnh xây dựng những cộng đồng học tập linh hoạt, bao trùm, phát triển trên nền tảng di sản tri thức địa phương và kết nối với các tiêu chuẩn toàn cầu. Đó là sự chuyển dịch từ thành phố học tập theo nghĩa hành chính sang thành phố học tập như một hệ sinh thái tri thức sống động, nơi mọi người dân đều được học, được sáng tạo và được trưởng thành trong một môi trường khuyến học toàn diện.

Lựa chọn này không chỉ là bước đi chiến lược phù hợp với bối cảnh trong nước, mà còn là tuyên ngôn quốc tế của Việt Nam sẵn sàng cùng UNESCO viết tiếp câu chuyện của GNLC trong một thế kỷ mới, nơi học tập không bị giới hạn bởi địa giới, danh xưng hay hệ thống quản trị và không ai bị bỏ lại phía sau trên hành trình tri thức.

Tác giả: Tống Liên Anh

Đồ họa: Lim Dim

Ảnh TGCC