Về chủ đề "Thiên Thai"

Chủ đề Thiên Thai gốc ở Trung Quốc. Theo truyền thuyết, hai chàng Lưu, Nguyễn đi hái thuốc trong núi, có duyên gặp tiên, sống những ngày tháng hạnh phúc; nhưng vì nhớ quê, Lưu và Nguyễn tạm về trần gian để rồi suốt đời luyến tiếc do không trở lại được cõi tiên.

Mấy bài thơ Đường về Thiên Thai rất phổ biến trong giới nho sĩ nước ta và được nhiều cụ dịch sang thơ Việt. Thời cận đại, bài Tống biệt của Tản Đà vẫn còn réo rắt ngân: "Lá đào rơi rắc lối Thiên Thai / Suối tiễn oanh đưa, những ngậm ngùi / Nửa năm tiên cảnh / Một bước trần ai / Ước cũ duyên thừa có thế thôi!"

Trong văn học cổ điển và văn học dân gian Việt Nam có truyện "Từ Thức gặp tiên" (Nguyễn Dữ - Truyền kỳ mạn lục) và vở chèo "Từ Thức" có thể coi là dị bản Thiên Thai.

Chủ đề Thiên Thai, - nghĩa là "Luyến tiếc Thiên đường hạnh phúc đã mất" nói chung cũng rất đậm nét trong văn hóa phương Tây. Chỉ cần kể vài ví dụ: Adam và Eva bị đuổi khỏi Thiên Đàng (đạo Ki-tô), truyện thơ Thiên Đàng đã mất của nhà thơ Anh John Milton, một vài truyện cổ Grim (dân gian Đức), truyện Rip van Winkle của nhà văn Mỹ Washington Irving, xứ Shangri-La trong tiểu thuyết Chân trời đã mất (của James Hilton), đảo huyền thoại Atlantis của triết gia cổ Hy Lạp Platon, ước ao có cô thôn nữ Maud Muller (nhà thơ John Greenleaf Whittier)...

Âu luyến tiếc đã qua, băn khoăn về điều tốt đẹp đã có thể xảy ra, là một nét tâm lý chung của con người. Mỗi khi thất bại hay mệt mỏi, mỗi cá nhân có khuynh hướng trở lại dĩ vãng tìm nguồn yên ủi, hoặc như để thư giãn. Những lúc này, các tác phẩm văn nghệ lành mạnh về chủ đề Thiên Thai là những liều thuốc tinh thần hữu hiệu.

Ngược lại, hào hứng nghĩ về mai sau, ước mơ xây dựng tương lai tốt đẹp là nhu cầu tự nhiên của con người. Nhưng trong lịch sử nhân loại, khái niệm "tiến bộ" với đầy đủ ý nghĩa của nó chỉ xuất hiện từ thế kỷ 18 với triết học Ánh Sáng của các triết gia Bách khoa Pháp. Trước đó, trừ một số ngoại lệ, người ta quan niệm hạnh phúc không ở phía trước (tương lai), mà nằm ở phía sau (dĩ vãng), thuộc về cổ xưa (thời Hoàng kim cổ Hy La, Thiên Đàng Ki-tô, thời Nghiêu Thuấn Trung Quốc và Khổng học...).

Lòng tin vào khái niệm "tiến bộ" là cơ sở cho cuộc Đại cách mạng tư sản Pháp và tất cả các cuộc cách mạng.

Hữu Ngọc