Bảo đảm an toàn cho trẻ em tham gia mạng xã hội

Luật sửa đổi An toàn trực tuyến năm 2024 (Online Safety Amendment (Social Media Minimum Age Bill 2024) được Hạ viện Australia thông qua ngày 28/11/2024, Thượng viện thông qua sau đó 1 ngày và có hiệu lực chính thức từ tháng 12/2025, thu hút sự quan tâm lớn của dư luận. Luật này là một tu chính án của Luật An toàn trực tuyến 2021 với các quy định mới về độ tuổi tối thiểu sử dụng mạng xã hội là 16 tuổi cùng với các chế tài về mức phạt áp dụng đối với các công ty cung cấp dịch vụ mạng xã hội không tiến hành các biện pháp phù hợp để phân loại, hạn chế truy cập đối với người dùng dưới 16 tuổi.

Kinh nghiệm quốc tế

Trong nỗ lực luật hóa quy định về giới hạn độ tuổi sử dụng mạng xã hội, Australia không hề đơn độc. Trước và sau Luật sửa đổi được đánh giá là “nghiêm ngặt nhất thế giới” này của Australia, một loạt các quốc gia đã có các động thái pháp lý tương tự.

Tại Mỹ, có tới hơn 93% thanh thiếu niên sử dụng mạng xã hội, trong đó 70% cho biết họ bị nghiện cảm giác “lướt” điện thoại. Tuy vậy, số văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh việc sử dụng mạng xã hội của thanh thiếu niên lại khá khiêm tốn. Đạo luật An toàn trực tuyến cho trẻ em (KOSA), lần đầu tiên trình lên Quốc hội vào năm 2022, bắt nguồn từ vụ rò rỉ thông tin từ Facebook năm 2021, dẫn đến cuộc điều tra của quốc hội về việc Big Tech thiếu bảo vệ trẻ vị thành niên nhằm mục đích thiết lập các hướng dẫn để bảo vệ trẻ vị thành niên khỏi nội dung có hại trên các nền tảng truyền thông xã hội thông qua hệ thống “nghĩa vụ chăm sóc” và yêu cầu các nền tảng được đề cập phải vô hiệu hóa các tính năng thiết kế “gây nghiện” đối với trẻ vị thành niên; làm rõ nghĩa vụ của các công ty truyền thông xã hội khi có trẻ vị thành niên sử dụng sản phẩm, nền tảng của họ, tập trung vào việc quy định trách nhiệm xác minh độ tuổi người dùng thuộc về các nền tảng mạng xã hội; yêu cầu các nền tảng mạng xã hội cho phép trẻ em tùy chọn bảo vệ thông tin người dùng và mặc định vô hiệu hóa các tính năng gây nghiện của sản phẩm, nhằm ngăn chặn và giảm thiểu nguy cơ cho trẻ vị thành niên, bao gồm tự tử và tình trạng rối loạn ăn uống.

Gần đây, Thống đốc bang California Gavin Newsom đã ký ban hành Đạo luật chống nghiện mạng xã hội của thanh thiếu niên có hiệu lực vào năm 2027, ngăn ngừa các nền tảng (bao gồm Tiktok) điều chỉnh nội dung cho trẻ em dựa trên những thông tin thu thập về thói quen người dùng và thông tin trẻ em chia sẻ trên nền tảng; giới hạn thời gian trong ngày và độ tuổi (18 tuổi) các nền tảng được gửi thông tin “gây nghiện” cho người dùng qua newsfeed.

Tại Anh, Đạo luật An toàn trực tuyến vào năm 2023, có hiệu lực tháng 7/2025 quy định các nền tảng mạng xã hội phải tuân thủ tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn, bao gồm hạn chế về độ tuổi. Giới hoạch định chính sách kêu gọi thắt chặt việc sử dụng mạng xã hội của thanh thiếu niên. Bộ trưởng Bộ Khoa học, Sáng tạo và Công nghệ Peter Kyle, tuyên bố lệnh cấm giống Australia đối với trẻ em dưới 16 tuổi “đang được xem xét”, đồng thời hứa sẽ “làm mọi thứ cần thiết” để bảo vệ giới trẻ khỏi tác hại của mạng xã hội.

Na Uy hiện đang áp dụng quy định cấm trẻ em dưới 13 tuổi sử dụng mạng xã hội. Tuy nhiên theo các cuộc điều tra dư luận, 72% trẻ em trong độ tuổi từ 10 đến 12 có sử dụng mạng xã hội. Tỷ lệ trẻ tiếp cận với các nội dung bạo lực trên mạng tăng từ 51% năm 2022 lên 56% năm 2024. 75% dân số ủng hộ xác minh độ tuổi người dùng mạng xã hội và 60% nhất trí rằng chính phủ (chứ không phải các nền tảng hay gia đình) có trách nhiệm xác định độ tuổi tối thiểu tham gia mạng xã hội. Căn cứ thực tiễn trên, Chính phủ đề xuất quy định mới nâng độ tuổi hạn chế sử dụng mạng xã hội từ 13 lên 15 với mục tiêu bảo vệ trẻ em khỏi các nền tảng “đang tấn công vào não bộ của trẻ em”. Một trong các biện pháp xác minh độ tuổi mà Chính phủ Na Uy đưa ra là điều kiện người dùng phải sở hữu thẻ tín dụng.

Tại một số nước châu Âu, chính phủ Pháp đã ban hành luật cấm trẻ em dưới 15 tuổi truy cập các dịch vụ trực tuyến mà không có sự đồng ý của phụ huynh. Pháp gọi tuổi 15 là “tuổi trưởng thành số”. Tương tự, thanh thiếu niên Đức từ 13 đến 16 tuổi chỉ được sử dụng mạng xã hội khi có sự đồng ý của phụ huynh. Italy cũng có luật quy định trẻ em 14 tuổi đăng ký tài khoản mạng xã hội phải có sự đồng ý của phụ huynh. Các quy định trên phù hợp với Quy định chung về Bảo vệ dữ liệu (GDPR) của Liên minh châu Âu (EU), theo đó, thanh niên từ 16 tuổi trở lên mới được tự ý cho phép các nền tảng thu thập, sử dụng và xử lý dữ liệu cá nhân. GDPR cũng nêu rõ, quốc gia thành viên EU có thể xem xét quyết định giảm độ tuổi nếu thấy phù hợp.

Tại Trung Quốc, Luật Bảo vệ trẻ vị thành niên (LPM) của Trung Quốc (2020) đã bổ sung một chương mới về bảo vệ trẻ vị thành niên trực tuyến, xác định phạm vi một số nội dung bị hạn chế, quy định tiêu chuẩn phần mềm bảo vệ, đánh giá trình độ hiểu biết về Internet và làm rõ phạm vi trách nhiệm của các nền tảng trực tuyến cung cấp dịch vụ cho trẻ em. Các quy định mới để bảo vệ trẻ vị thành niên trực tuyến tập trung vào các lĩnh vực chính được quan tâm toàn cầu: truyền thông nâng cao nhận thức về Internet và mạng xã hội cho trẻ vị thành niên, ngăn chặn việc trẻ tiếp xúc với nội dung không phù hợp, bảo vệ thông tin cá nhân của trẻ và ngăn ngừa trẻ nghiện mạng xã hội.

Hằng năm vào thời gian nghỉ hè, Cơ quan Quản lý Không gian mạng Trung Quốc (CAC) đều phát động chiến dịch kéo dài 2 tháng bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng. Chiến dịch nhằm vào giải quyết vấn nạn liên quan đến video ngắn và nền tảng phát trực tiếp (livestream), các nền tảng mạng xã hội, mua sắm trực tuyến, cửa hàng ứng dụng, thiết bị thông minh dành cho trẻ và các chế độ kiểm soát hành vi trực tuyến của trẻ vị thành niên.

Những gợi mở cho Việt Nam

Đa số người dân Australia ủng hộ Chính phủ ban hành lệnh cấm với lý do đây là bước đi pháp lý cần thiết để bảo vệ sức khỏe tinh thần và thể chất của trẻ em và thanh thiếu niên Australia. Các nguy cơ từ mạng xã hội như bắt nạt trên mạng, các nội dung xấu độc, lừa đảo trực tuyến áp đảo hơn các tác dụng tích cực của mạng xã hội. Rõ ràng, lệnh cấm đã phần nào phân ưu cho phụ huynh và các nhà quản lý. Tuy nhiên, việc trì hoãn độ tuổi được tiếp cận mạng xã hội không thể là giải pháp cho tất cả, thậm chí còn phát sinh nguy cơ trẻ em tìm đến các môi trường còn độc hại hơn. Điển hình tại Anh, trong tuần đầu tiên quy định xác minh độ tuổi người dùng trên các trang mạng khiêu dâm có hiệu lực, số lượng người dùng các mạng VPNs để ẩn danh tăng lên đột biến. Bốn trong năm ứng dụng được tải nhiều nhất từ kho ứng dụng của Apple ở Anh là các ứng dụng VPN, trong đó riêng ứng dụng Proton có lượt tải về tăng đến 1.800%.

Để xây dựng và thực hiện các chính sách phục vụ tốt nhất cho trẻ em, trẻ em cần được tham gia. Đây là quyền chính đáng đã được ghi nhận tại Công ước Liên hợp quốc về quyền trẻ em, nêu rõ quyền của trẻ em được tham gia vào các quyết định ảnh hưởng đến các em, bao gồm cả trong môi trường kỹ thuật số (Liên hợp quốc, 2021). Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) Văn phòng tại Australia đã ra thông cáo nêu quan điểm tương đối trung hòa về Lệnh cấm này. UNICEF cho rằng, việc mọi người thảo luận nhiều hơn về lệnh cấm là dấu hiệu tích cực cho thấy sự quan tâm ngày càng tăng của cộng đồng đối với vấn đề an toàn trực tuyến cho thanh thiếu niên.

Mạng xã hội cũng có mặt tốt đẹp cung cấp cho người trẻ môi trường giáo dục và kết nối với bạn bè. UNICEF Australia cho rằng, các thay đổi có thể chưa giải quyết được mọi vấn đề người trẻ gặp phải trên môi trường trực tuyến. Quan trọng hơn là phải làm cho các nền tảng mạng truyền thông xã hội an toàn hơn và lắng nghe người trẻ để bảo đảm mọi thay đổi đều có tác dụng. Do đó, UNICEF đang nỗ lực phản ánh ý kiến của người trẻ đến Chính phủ trong nỗ lực kiến tạo môi trường trực tuyến an toàn.

Trước sự phát triển không ngừng của truyền thông số, Việt Nam cũng đã có những quy định pháp luật để theo kịp với yêu cầu của quản lý xã hội. Luật An ninh mạng năm 2018 quy định riêng Điều 29, Nghị định số 147/2024/NĐ-CP quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ Internet và thông tin trên mạng, có hiệu lực từ ngày 25/12/2024 quy định mức tuổi tối thiểu sử dụng mạng xã hội là 16 tuổi.

Cùng với nỗ lực hoàn thiện văn bản quy phạm pháp luật, Việt Nam đang tiến hành các biện pháp quản lý khác “mềm hơn”, như Bộ Quy tắc ứng xử về bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng (tại Quyết định số 88/QĐ-BTTTT ngày 21/01/2025) nhằm thúc đẩy môi trường mạng an toàn, lành mạnh, văn minh, góp phần bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng. Quy tắc ứng xử là một trong các kết quả triển khai thực hiện Quyết định 830/QĐ-TTg ngày 01/6/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình “Bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng giai đoạn 2021-2025”, Nghị quyết số 121/2020/QH2014 ngày 19/6/2020 của Quốc hội về tiếp tục tăng cường hiệu lực, hiệu quả việc thực hiện chính sách, pháp luật về phòng, chống xâm hại trẻ em. chương trình là thông điệp mạnh mẽ, thể hiện sự quyết tâm của Chính phủ trong việc xây dựng một môi trường mạng an toàn, lành mạnh cho trẻ em thỏa sức sáng tạo. Theo đó, Quyết định số 830/QĐ-TTg là chương trình đầu tiên ở cấp quốc gia được ban hành riêng về vấn đề bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng.

Ngay sau khi Thủ tướng Chính phủ ký ban hành Quyết định số 830/QĐ-TTg, Trưởng đại diện UNICEF tại Việt Nam đã có thông điệp “chúc mừng Chính phủ Việt Nam về thành tựu quan trọng này”… và cam kết “sẽ tiếp tục hợp tác với tất cả các bên liên quan để đảm bảo triển khai hiệu quả chương trình này nhằm bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng”.

Đối với các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ số, nội dung trên môi trường mạng có nghĩa vụ thực thi quy định pháp luật về bảo đảm an toàn, an ninh thông tin, bảo vệ thông tin cá nhân, bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng; đồng thời tăng cường triển khai các biện pháp kỹ thuật, chặn lọc, gỡ bỏ nội dung không phù hợp với trẻ em trên nền tảng; tham gia vào mạng lưới ứng cứu, bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng; buộc duy trì cơ chế phối hợp với Cục Phát thanh, truyền hình và thông tin điện tử (Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch) và Cục An ninh mạng (Bộ Công an) trong triển khai các biện pháp rà quét, phát hiện, buộc gỡ chặn các thông tin, bài viết, hội nhóm ảnh hưởng tiêu cực tới trẻ em, có biện pháp cảnh báo, xử lý các nội dung không phù hợp với trẻ em.

Không thể phủ nhận tác dụng tích cực của mạng xã hội đối với đời sống hiện đại, nhất là trong học tập, kết nối của giới trẻ. Tuy nhiên, cũng xuất hiện những mối đe dọa tới sự phát triển lành mạnh của trẻ em cũng như sự phát triển của toàn xã hội. Xu hướng ban hành các lệnh cấm như Australia, như Anh hay như Việt Nam thời gian qua là tất yếu và cần thiết. Trong quá trình thực thi sẽ có những bất cập cần tiếp tục điều chỉnh để phù hợp với sự phát triển nhanh chóng như vũ bão của công nghệ số.

Nhà nước với vai trò quản lý và kiến tạo cần bảo đảm xử lý hài hòa giữa bảo vệ quyền trẻ em, quyền riêng tư cân bằng với các quyền tiếp cận thông tin, tự do ngôn luận đồng thời cũng kiểm soát triệt để trách nhiệm tuân thủ của doanh nghiệp cung cấp nền tảng truyền thông xã hội cũng như phát huy tối đa quyền tham gia của trẻ em trong các quyết định liên quan đến trẻ em.