EU mang một "sứ mệnh khó khăn" tại Trung Đông

"Tiến thoái lưỡng nan"

Trong tác phẩm “Sử thi Odyssey” của Homer, trên đường trở về quê nhà sau cuộc chiến thành Troy, Odysseus phải đối mặt với tình huống lựa chọn phải vượt qua xoáy nước Charybdis hay sẽ phải đụng độ với quái vật Scylla. Thế “tiến thoái lưỡng nan” của Odysseus trong câu chuyện thần thoại Hy Lạp này cũng giống với tình cảnh mà châu Âu đang phải tìm cách giải quyết, khi căng thẳng giữa Mỹ và Iran đang đẩy Trung Đông đứng trước nguy cơ nổ ra một cuộc xung đột khu vực mới.

Trên thực tế, EU đang “chạy đua với thời gian” để giữ cho thỏa thuận hạt nhân mà Tehran đã ký với nhóm P5+1 (gồm Anh, Mỹ, Nga, Pháp, Trung Quốc và Đức) vẫn tồn tại, sau khi nước Cộng hòa Hồi giáo này thông báo sẽ bỏ qua những hạn chế về dự trữ urani được làm giàu theo thỏa thuận năm 2015 vào ngày 27/6 tới, trừ khi có những tiến triển mới từ các bên còn lại.

Iran cảm thấy thất vọng vì châu Âu không có khả năng làm giảm nhẹ tác động từ các biện pháp trừng phạt của Washington nhằm vào Tehran. Hệ quả là, Iran đã phải dùng đến một trong số ít “lá bài tẩy” còn lại, nhằm đe dọa nối lại một phần các hoạt động hạt nhân của nước này. Tuy nhiên, Tehran cũng tuyên bố rằng, vẫn còn thời gian để các nước châu Âu bảo vệ nền kinh tế Iran khỏi các lệnh trừng phạt của Mỹ, cũng như ngăn chặn nguy cơ vi phạm thỏa thuận hạt nhân.

Mỹ, quốc gia đã rút khỏi thỏa thuận hạt nhân này hồi năm ngoái, lên tiếng cáo buộc Iran có hành vi “tống tiền hạt nhân”. Chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Iran, cấm các công ty Mỹ giao dịch với nước này, đồng thời có các động thái ngăn chặn tương tự đối với các công ty nước ngoài hoặc các quốc gia có quan hệ làm ăn với Iran.

Tháng 5 vừa qua, Mỹ tăng cường áp lực đối với Iran bằng cách chấm dứt quy chế miễn trừ trừng phạt đối với các quốc gia và vùng lãnh thổ được phép mua dầu thô của Iran. Động thái này nhằm chặn đứng nguồn doanh thu dầu mỏ của Iran với hy vọng rằng, Tehran sẽ buộc phải đàm phán lại thỏa thuận hạt nhân, hạn chế chương trình tên lửa đạn đạo của mình và chấm dứt các hoạt động mà Mỹ coi là “gây nguy hiểm” ở Trung Đông.

"Kiên nhẫn chiến lược"

Việc Mỹ tái áp đặt các lệnh trừng phạt, đặc biệt là trong các lĩnh vực năng lượng, vận tải và tài chính, đã khiến dòng vốn đầu tư nước ngoài đổ vào Iran cạn kiệt dần và tác động mạnh đến xuất khẩu dầu thô của nước Cộng hòa Hồi giáo này. Theo ước tính của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), giá trị Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Iran đã giảm 3,9% trong năm 2018. Bên cạnh đó, kinh tế Iran dự kiến sẽ tiếp tục suy giảm 6% năm 2019, một dự báo thậm chí được đưa ra từ trước khi Mỹ chấm dứt quy chế miễn trừ trừng phạt đối với các quốc gia và vùng lãnh thổ được phép mua dầu thô của Iran.

Sự sụp đổ tiềm tàng của thỏa thuận hạt nhân diễn ra đúng thời điểm căng thẳng Trung Đông, với việc Mỹ cáo buộc Iran đứng sau các cuộc tấn công bí ẩn nhằm vào hai tàu chở dầu ở Vịnh Oman hồi tuần trước. Mặc dù Iran phủ nhận mọi cáo buộc liên quan, Mỹ tuyên bố sẽ tiếp tục tăng cường 1.000 binh sĩ tới khu vực Trung Đông nhằm đối phó những hành vi thù địch của nước Cộng hòa Hồi giáo này.

Iran đã phàn nàn rằng, phía châu Âu đã không tuân thủ các cam kết của họ trong thỏa thuận hoặc đã không giúp Iran giảm thiểu tác động từ các lệnh trừng phạt của Mỹ. Điều này đã khiến nhiều người Iran đặt câu hỏi, vì sao Tehran nên tiếp tục tuân thủ cam kết thỏa thuận hạt nhân, hay quốc gia này sẽ thu được những lợi ích kinh tế ra sao?

Trả lời phỏng vấn Al-Ahram, một nhà ngoại châu Âu làm việc tại London cho rằng, châu Âu thấu hiểu sự thất vọng của Tehran, song EU vẫn duy trì những cam kết của mình đối với thỏa thuận này. Việc từ bỏ thỏa thuận hạt nhân sẽ tạo ra căng thẳng nghiêm trọng ở Trung Đông. Lời khuyên của châu Âu dành cho Iran là hãy kiên trì và tiếp tục chính sách “kiên nhẫn chiến lược”. Châu Âu không hề mong muốn Iran theo bước Mỹ (rút khỏi thỏa thuận này) vì điều đó sẽ đặt châu Âu vào một hoàn cảnh rất khó khăn.

Trên thực tế, châu Âu đã thiết lập một cơ chế đặc biệt nhằm cho phép hàng hóa được giao thương giữa Iran và các công ty nước ngoài mà không cần giao dịch tài chính trực tiếp. Tuy nhiên, cơ chế có tên gọi Instex này vẫn chưa đi vào hoạt động. Do đó, chính sách “kiên nhẫn chiến lược” của Iran có thể sắp kết thúc, trước những áp lực bên trong từ những người theo đường lối cứng rắn, trái ngược với chủ trương ôn hòa của Tổng thống Hassan Rouhani.

Thỏa thuận hạt nhân đã "chết lâm sàng"

Để giải quyết bài toán này, EU sẽ phải theo đuổi vai trò mang tính xây dựng trong việc nỗ lực thúc đẩy Iran tuân thủ thỏa thuận hạt nhân bất chấp các lệnh trừng phạt của Mỹ. Nói cách khác, phía châu Âu sẽ phải đưa ra một lý do thỏa đáng để Tehran có thể duy trì thỏa thuận hạt nhân.

Chỉ vài giờ sau khi Iran tuyên bố có thể bỏ qua giới hạn dự trữ urani được làm giàu, Đại diện cấp cao của EU về chính sách an ninh và đối ngoại, Federica Mogherini cho biết, EU sẽ tiếp tục thực hiện những gì có thể để đảm bảo thỏa thuận hạt nhân được duy trì. EU đang triển khai một cơ chế có thể cho phép Iran được hưởng lợi từ các giao dịch kinh tế diễn ra một cách hợp pháp. Sau khi Iran tuân thủ cam kết hạt nhân như phía châu Âu mong đợi, EU sẽ chờ báo cáo tiếp theo của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) trước khi đưa ra bất kỳ hành động nào.

Trong khi đó, Đức - một đối tác quan trọng trong thỏa thuận hạt nhân - cho rằng, Iran phải tuân thủ thỏa thuận này nếu muốn tránh tình hình trở nên khó kiểm soát hơn. Ngoại trưởng Đức Heiko Maas khẳng định, Đức, Pháp, Anh, Trung Quốc và Nga đang duy trì nghĩa vụ của mình trong thỏa thuận hạt nhân và Iran cũng cần phải thực thi cam kết nghĩa vụ của mình.

Với nhiều người theo khuynh hướng bi quan, họ coi thỏa thuận hạt nhân hiện tại thực tế đã rơi vào tình trạng “chết lâm sàng” khi nó không thể phát huy tác dụng trong tình cảnh các bên đã tách biệt khỏi các cam kết.

Kể từ khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận này và tái áp đặt các biện pháp trừng phạt Tehran, rõ ràng các nước châu Âu đã không thành công trong việc giảm nhẹ tác động của bước đi chống lại Iran này. Một khi Iran không thu được lợi ích gì từ việc tuân thủ thỏa thuận hạt nhân, viễn cảnh Tehran từ bỏ sự “kiên nhẫn chiến lược” của mình chỉ còn là vấn đề thời gian.