Khát vọng vươn mình của làng lụa nghìn năm tuổi

Làng lụa Vạn Phúc - biểu tượng của nghề dệt truyền thống Việt Nam đang đứng trước nhiều thách thức trong thời đại hội nhập. Giữa áp lực cạnh tranh và nguy cơ mai một, người dân nơi đây vẫn nỗ lực đổi mới sản phẩm, phát triển du lịch và chuyển đổi số để gìn giữ và đưa lụa Vạn Phúc vươn xa.

Văn học, nghệ thuật - ngọn lửa tinh thần soi đường cho dân tộc trong kỷ nguyên mới Dự án Vụn Art: Thắp sáng hy vọng cho những 'nghệ nhân' khuyết tật Độc đáo làng nghề làm hương Quảng Phú Cầu, Hà Nội Người giữ lửa nghề dệt lanh Lùng Tám Hồi sinh nghề đóng sách ở Thủ đô

Khát vọng vươn mình của làng lụa nghìn năm tuổi

Khách tham quan một của hàng lụa Vạn Phúc. (Ảnh TGCC)

Giữa nhịp sống hối hả của Thủ đô, làng lụa Vạn Phúc vẫn vang vọng giai điệu rất riêng – tiếng khung cửi kẽo kẹt dưới mái nhà rêu phong.

Âm thanh ấy không chỉ là nhịp điệu của nghề dệt truyền thống, mà còn là âm vang của ký ức, gợi nhắc về một thời vàng son khi lụa Hà Đông theo chân thương nhân Việt vươn xa khắp châu Á.

Trong căn phòng nhỏ giữa lòng làng, ông Nguyễn Văn Hùng - Chủ tịch Hội làng nghề dệt lụa Vạn Phúc nhẹ nhàng lật từng tấm ảnh cũ, hồi tưởng những năm tháng hợp tác xã làng nghề ra đời, mở ra cơ hội hồi sinh cho kinh tế địa phương và giữ lửa nghề truyền thống.

“Ngày trước, chỉ mong giữ được nghề, nay thì mong con cháu tiếp nối được cái hồn của làng”, ông Hùng nói với ánh mắt đượm vẻ trăn trở nhưng ánh lên niềm tin.

Di sản giữa ngã rẽ thời đại

Nghề dệt lụa Vạn Phúc – từng là biểu tượng tự hào của ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam, giờ đây đang đứng trước một ngã rẽ lớn: Chấp nhận đổi mới để thích nghi với kinh tế thị trường và thị hiếu hiện đại, hoặc dần bị lãng quên, chỉ còn được nhắc trong sách vở và viện bảo tàng.

Giữ nghề nhưng có nguy cơ mai một, đổi mới nhưng đối diện với thách thức mất đi bản sắc. Giữa những ngổn ngang đó, câu chuyện bảo tồn nghề dệt không còn là chuyện riêng của một làng nghề mà là hồi chuông cảnh tỉnh về văn hóa bản địa trong thời đại toàn cầu hóa.

Từng là đơn vị gia công chủ lực trong thời kỳ bao cấp, các hộ sản xuất tại Vạn Phúc hiện nay buộc phải tự mình xoay xở từ nguyên liệu đến tiêu thụ sản phẩm. Trong khi đó, thị trường lại ngập tràn hàng dệt may giá rẻ từ Trung Quốc đa dạng mẫu mã, giá thành rẻ và dễ dàng bắt kịp xu hướng.

Làng lụa Hà Đông hay Làng lụa Vạn Phúc (nay thuộc phường Vạn Phúc, quận Hà Đông) là làng nghề dệt lụa tơ tằm đẹp nổi tiếng có từ nghìn năm trước. Lụa Vạn Phúc có nhiều mẫu hoa văn và lâu đời bậc nhất Việt Nam, từng được chọn may trang phục cho triều đình. Nằm bên bờ sông Nhuệ, làng vẫn giữ được ít nhiều nét cổ kính quê ngày xưa như hình ảnh cây đa cổ thụ, giếng nước, sân đình, buổi chiều vẫn họp chợ dưới gốc đa trước đình.

Theo Tổng cục Hải quan, chỉ trong chín tháng đầu năm 2024, Trung Quốc đã xuất khẩu sang Việt Nam gần 7,4 tỷ USD vải các loại, tăng hơn 20% so với cùng kỳ năm trước. Lụa công nghiệp từ Quảng Đông, Tô Châu... với giá chỉ bằng một phần ba lụa truyền thống nhưng chiếm lĩnh thị trường nhờ vẻ ngoài bắt mắt và tiện dụng.

Không chỉ cạnh tranh từ bên ngoài, các làng nghề trong nước đang không ngừng đổi mới thương hiệu, cải tiến thiết kế và đẩy mạnh truyền thông.

Trong khi đó, không ít người tiêu dùng nội địa vẫn khó phân biệt lụa thật – lụa pha, hàng giả đội lốt “cao cấp” len lỏi khắp thị trường, tổn hại uy tín của lụa Vạn Phúc và khiến những người thợ chân chính lao đao trong nỗ lực giữ gìn giá trị thật.

Cùng lúc, làng nghề còn đối mặt với nguy cơ đứt gãy truyền nghề. Thế hệ trẻ dần rời xa khung cửi để tìm đến những công việc ổn định và môi trường năng động hơn. Nhiều gia đình từng có ba, bốn thế hệ làm nghề, nay chỉ còn lại người già gắn bó với khung dệt.

“Con cháu giờ đi làm công ty hết, chẳng ai theo nghề nữa. Ở nhà chỉ còn hai ông bà giữ lấy khung cửi, còn sau này thì chưa biết thế nào”, ông Hùng nghẹn ngào chia sẻ.

Ông Nguyễn Văn Hùng, Chủ tịch Hội làng nghề dệt lụa Vạn Phúc. (Ảnh TGCC)

Bảo tồn không có nghĩalà đứng yên

Trước thực trạng đó, hợp tác xã làng nghề đã nỗ lực kết nối truyền thống với hiện đại, định hướng người dân đa dạng hóa sản phẩm từ khăn quàng, túi xách đến đồ lưu niệm, nội thất thay vì chỉ tập trung vào vải áo dài.

Đồng thời, làng nghề hợp tác với các trường đại học, viện thiết kế để đưa sáng tạo trẻ vào sản phẩm thủ công, mở ra những bộ sưu tập mang đậm bản sắc và bắt kịp xu hướng tiêu dùng hiện đại.

Không dừng lại ở sản xuất, phát triển du lịch làng nghề được xem là bước đi chiến lược. Từ các tour trải nghiệm, lớp học thử nghề, không gian trưng bày, cho đến con phố lụa đặc sắc - tất cả đều góp phần làm sống dậy không gian văn hóa - thủ công truyền thống. Những sản phẩm mang tính lưu niệm cao như túi lụa họa tiết cổ, khăn tay thêu tay hay bao lì xì lụa… trở thành “đại sứ văn hóa” cho làng nghề.

Đáng chú ý, một số hộ dân tại Vạn Phúc mạnh dạn chuyển mình theo xu hướng chuyển đổi số như livestream, bán hàng trên TikTok, Facebook, Shopee... Từ đây, bà con mở ra kênh tiêu thụ mới hiệu quả hơn, truyền cảm hứng cho cộng đồng cùng thay đổi để giữ nghề.

Các hội chợ, triển lãm thủ công mỹ nghệ tại Hà Nội và nhiều tỉnh thành trở thành sân chơi tôn vinh sản phẩm làng nghề, khơi dậy niềm tự hào và khát vọng tiếp nối truyền thống trong thế hệ trẻ.

Đặc biệt, việc mở rộng các hoạt động sáng tạo như tổ chức workshop nghệ thuật lấy cảm hứng từ lụa – tiêu biểu là mô hình Vụn Art, đã cho thấy tiềm năng rất lớn trong làm mới nghề

truyền thống. Đây là một dự án cộng đồng tại Hà Đông, chuyên tận dụng những mảnh lụa vụn bỏ đi để tạo nên các bức tranh ghép độc đáo mang đậm bản sắc dân tộc. Điểm đáng chú ý, dự án không chỉ mang tính nghệ thuật mà còn đậm giá trị nhân văn khi tạo việc làm cho người khuyết tật.

Đây chính là con đường kết hợp giữa bảo tồn - đổi mới - sáng tạo mà Vạn Phúc có thể hướng tới để khẳng định vị thế làng nghề trong đời sống đương đại.

Vợ chồng ông Julien Dupont, du khách Pháp, đến làng lụa Vạn Phúc. (Ảnh TGCC)

Sự kết hợp giữa bảo tồn giá trị cổ truyền và đổi mới sáng tạo mở ra hướng đi đầy hy vọng cho làng lụa nghìn năm tuổi. Hành trình giữ nghề còn là hành trình khơi lại niềm tự hào dân tộc, nuôi dưỡng khát vọng phát triển bền vững và nâng tầm thương hiệu lụa Việt trên bản đồ thế giới.

Nghề truyền thống không thể sống bằng ký ức. Những sợi tơ óng ả, tiếng khung cửi thân thuộc và đôi bàn tay tài hoa sẽ dần mờ nhạt nếu không thể đem lại giá trị sống cho người làm nghề.

Giữ nghề, trước hết là giữ cho người thợ có thể sống bằng nghề, bằng thu nhập xứng đáng, bằng sự công nhận của thị trường và bằng cơ hội đổi mới trong khuôn khổ bản sắc.

Câu chuyện giữ nghề lụa Vạn Phúc không chỉ là trách nhiệm của người làng, mà là bài toán chung đặt ra cho chính quyền, giới trẻ, doanh nghiệp và truyền thông – những người có thể góp phần kiến tạo một hệ sinh thái văn hóa - kinh tế bền vững.

Bởi giữ gìn một làng nghề không đơn thuần là bảo tồn một ngành nghề, mà còn là gìn giữ linh hồn dân tộc trong từng sợi lụa, từng đường dệt để quá khứ không chỉ sống trong hoài niệm, mà tiếp tục lan tỏa trong hiện tại và tỏa sáng ở tương lai.

Thế nên, vợ chồng ông Julien Dupont, du khách Pháp, đã không ngại đường xa tìm đến làng lụa Vạn Phúc, mong muốn sở hữu những sản phẩm thủ công chính hiệu, mang đậm bản sắc truyền thống Việt Nam.

Niềm trân quý của những vị khách phương xa như ông Julien và nỗi trăn trở của những người thợ gắn bó cả đời với khung cửi như ông Hùng, là nguồn động lực thầm lặng nhưng mạnh mẽ, để làng nghề tiếp tục vươn mình, giữ gìn bản sắc và khẳng định vị thế trên bản đồ văn hóa - kinh tế của thời đại mới.