| EU hiện vẫn chưa sẵn sàng ra tay với ngành năng lượng hạt nhân của Nga. Khu vực dự kiến triển khai dự án nhà máy điện hạt nhân do Rosatom xây dựng ở Pyhajoki, Phần Lan, đầu năm 2022. (Nguồn: EPA) |
Lý do bởi khối 27 thành viên chưa thể từ bỏ thói quen sử dụng năng lượng hạt nhân của Nga.
Sức ảnh hưởng quá lớn
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky từng kêu gọi EU trừng phạt Rosatom - công ty có liên hệ chặt chẽ với lĩnh vực quốc phòng của Nga và đã tiếp quản quyền quản lý nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia ở Kiev.
Được thành lập vào năm 2007, Rosatom là một trong những nhà cung cấp uranium làm giàu và lò phản ứng hạt nhân hàng đầu thế giới. Tập đoàn này đang có 34 dự án xây dựng tại các quốc gia như Ấn Độ, Trung Quốc và Thổ Nhĩ Kỳ. Ngoài ra, Rosatom cũng đang chịu trách nhiệm kiểm soát nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia ở Ukraine.
Tuy nhiên, bất chấp những lời kêu gọi từ Ukraine, EU hiện vẫn chưa sẵn sàng ra tay với ngành năng lượng hạt nhân của Moscow.
Theo chuyên gia Niclas Poitiers từ tổ chức tư vấn Bruegel: "Một năm trước, tôi đã nói rằng, khí đốt của Nga sẽ là thứ khó loại bỏ nhất đối với EU. Nhưng bây giờ, có vẻ như hạt nhân của đất nước này có thể là thứ khó loại bỏ nhất".
Sự phụ thuộc của EU bắt nguồn từ ảnh hưởng quá lớn của ngành công nghiệp hạt nhân Nga trên toàn cầu.
Moscow chiếm hơn 45% công suất làm giàu uranium của thế giới, cung cấp nhiên liệu nguyên tử cho các nhà máy điện hạt nhân ở một số quốc gia. Đơn cử như Mỹ - quốc gia áp lệnh trừng phạt khắc nghiệt đối với Moscow - vẫn tiếp tục trả 1 tỷ USD (hơn 900 triệu Euro) mỗi năm để mua nhiên liệu từ Rosatom.
Dữ liệu của Cơ quan cung cấp Euratom cho thấy, gần 20% lượng uranium thô mà EU nhập khẩu đến từ Nga, với 23% khác đến từ Kazakhstan - nơi Rosatom cũng có ảnh hưởng lớn. Không chỉ thế, Điện Kremlin cũng cung cấp một tỷ lệ lớn thanh nhiên liệu cho các nhà máy điện hạt nhân ở châu Âu.
Ông Sonja Schmid, Giáo sư nghiên cứu khoa học và công nghệ tại Đại học Công nghệ Virginia (Mỹ) nhận định: "Rosatom là một trong số ít công ty trên thế giới đã làm chủ được toàn bộ chu trình nhiên liệu hạt nhân, bao gồm: làm giàu, sản xuất nhiên liệu và cả tái xử lý".
Các nước Trung và Đông Âu đặc biệt phụ thuộc vào nhiên liệu của Nga. Có tổng cộng 18 lò phản ứng hạt nhân do Nga thiết kế - ở Slovakia, Bulgaria, Hungary, Czech và Phần Lan - hiện đang hoạt động bằng nhiên liệu của Nga và dựa vào công nghệ của nước này.
Ngoài ra, Rosatom đã có mối quan hệ lâu dài với công ty điện lực EDF (Pháp), với việc hai bên đã ký thỏa thuận hợp tác dài hạn vào năm 2021 để tăng cường hơn nữa mối quan hệ.
| Các tháp làm mát của nhà máy điện hạt nhân ở Dukovany, Czech. (Nguồn: Reuters) |
Hungary - nhân tố quan trọng
Ủy ban châu Âu (EC) giải thích, việc Rosatom không có trong danh sách trừng phạt của EU là do sự đồng thuận chính trị không đủ cao trong khối.
Theo báo cáo của Viện Nghiên cứu Quốc phòng và an ninh Hoàng gia Anh (RUSI), Nga đã xuất khẩu công nghệ và vật liệu hạt nhân trị giá hơn 1 tỷ USD trên toàn cầu từ tháng 3-12/2022.
RUSI nhận định: "Trên thực tế, kể từ sau chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine bùng nổ, giá trị xuất khẩu liên quan đến hạt nhân của Nga không những không bị thu hẹp mà giá trị này có thể đang mở rộng hơn, khi một số khách hàng trung thành vẫn mong muốn hợp tác kinh doanh lĩnh vực hạt nhân với Moscow. Trong số những khách hàng thân thiết đó có Hungary".
Báo cáo của RUSI cho thấy, giá trị xuất khẩu nhiên liệu hạt nhân của Nga sang Hungary từ tháng 3-12/2022 vượt xa so với bất kỳ giá trị nào trong ba năm trước đó.
Tháng 8/2022, Budapest đã quyết định xúc tiến việc xây dựng thêm hai lò phản ứng hạt nhân của Moscow. Do đó, theo DW, không có gì ngạc nhiên khi Hungary một lần nữa đóng vai trò quan trọng trong việc loại bỏ năng lượng hạt nhân khỏi gói trừng phạt thứ 11 của EU đối với đất nước của Tổng thống Putin.
Nút thắt khó gỡ
Kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine cuối tháng 2/2022, một số nước châu Âu đã bắt đầu “rời xa” lĩnh vực năng lượng hạt nhân của Nga.
Công ty năng lượng của Czech, CEZ, đã ký hợp đồng với Công ty Điện lực Westinghouse có trụ sở ở Pennsylvania (Mỹ) và công ty Framatome của Pháp để cung cấp các tổ hợp nhiên liệu cho nhà máy của họ ở Temelin.
Phần Lan đã hủy bỏ dự án xây dựng một lò phản ứng hạt nhân với Rosatom và thuê Westinghouse thiết kế, cấp phép và cung cấp một loại nhiên liệu mới cho nhà máy của nước này ở Loviisa sau khi các hợp đồng hiện tại hết hạn.
Ông Simon-Erik Ollus, Phó Chủ tịch điều hành của Fortum - một công ty năng lượng Phần Lan, cho biết: “Mục đích là để đa dạng hóa chuỗi cung ứng”.
Trong khi đó, Bulgaria đã ký một thỏa thuận mới kéo dài 10 năm với Westinghouse để cung cấp nhiên liệu cho các lò phản ứng hiện có của nước này.
Slovakia, thậm chí cả Hungary - đồng minh thân cận nhất của Nga trong EU - cũng đã liên hệ với các nhà cung cấp nhiên liệu thay thế.
Vào tháng 5/2023, Fennovoima của Phần Lan đã đơn phương chấm dứt hợp đồng xây dựng nhà máy điện hạt nhân với Rosatom.
Ông Tarik Choho, người đứng đầu bộ phận nhiên liệu hạt nhân tại Westinghouse cho biết: “Chúng tôi nhận thấy có sự chuyển biến lớn. Ngay cả Hungary cũng muốn đa dạng hóa lĩnh vực hạt nhân. Cuộc xung đột Nga-Ukraine đã thúc đẩy châu Âu tìm kiếm các nhà cung cấp mới".
Dù vậy, việc “quay lưng” với ngành công nghiệp hạt nhân của Nga trên quy mô toàn cầu sẽ là một việc làm khó khăn khi chuỗi cung ứng hạt nhân cực kỳ phức tạp. Thiết lập một chuỗi cung ứng mới sẽ rất tốn kém và mất nhiều năm.
Các chuyên gia cho biết, mặc dù uranium từ Nga có thể được thay thế tương đối dễ dàng bằng nguồn cung cấp từ nơi khác nhưng việc tìm kiếm các giải pháp thay thế cho khả năng làm giàu nhiên liệu của Nga có thể mất nhiều thời gian.
Ông Schmid khẳng định: "Đơn giản là không có đủ năng lực ở những nơi khác trên thế giới để 'cắt đứt' quan hệ với Moscow. Lĩnh vực hạt nhân không phải là một công nghệ bí mật nhưng là một công nghệ đòi hỏi nhiều vốn đầu tư".