Văn chương từ thế giới trở về quê nhà

Sau thành công của The Mountains Sing xuất bản tại Mỹ từ năm 2020, tiểu thuyết thứ hai của Nguyễn Phan Quế Mai mang tên Dust Child tiếp tục tạo dấu ấn mạnh mẽ trên văn đàn quốc tế.

Cuốn sách được dịch ra hơn 15 ngôn ngữ, xuất bản tại 20 quốc gia, giành nhiều giải thưởng và lọt vào danh sách vinh danh của các tổ chức uy tín.

Nhưng với tác giả, hành trình của cuốn sách chỉ thực sự trọn vẹn khi nó được trở về quê hương trong ngôn ngữ tiếng Việt, thứ tiếng chị gọi là quê hương, nguồn cội và cái nôi nuôi dưỡng mình trưởng thành.

Chinh phục độc giả toàn cầu

Nhà văn Trần Thùy Mai cho biết vào năm 2023, khi Dust Child ra mắt ở San Francisco đã chứng kiến đông đảo bạn đọc người Mỹ đến dự, lắng nghe, quan tâm đặt câu hỏi và trật tự xếp hàng để chờ mua sách.

Cảnh tượng lúc đó làm nhà văn thực sự xúc động khi giữa một khán phòng toàn bạn đọc nước ngoài, Nguyễn Phan Quế Mai, một phụ nữ nhỏ nhắn trong chiếc áo dài Việt Nam cầm cuốn sách trong tay, nói về đất nước mình một cách tự tin và đầy cảm xúc.

Dust Child cũng nhanh chóng được giới phê bình quốc tế đánh giá cao. Tờ New York Times gọi đây là “một biên niên sử trải dài nhiều thập kỷ, đầy cuốn hút”, trong khi nhiều nhà văn, cựu binh Mỹ từng tham chiến ở Việt Nam nhận xét tác phẩm được viết với lòng trắc ẩn sâu sắc và niềm tin kiên định vào sức mạnh của tình yêu, sự tha thứ.

Cuốn tiểu thuyết viết về số phận những người con lai Mỹ - Việt trong chiến tranh và những tổn thương kéo dài của thời hậu chiến. Không phải là đề tài mới nhưng cách Nguyễn Phan Quế Mai tiếp cận bằng cái nhìn nhân văn, đa chiều, vượt lên trên sự phân chia thắng-thua, bên này-bên kia đã khiến tác phẩm chạm tới độc giả ở nhiều nền văn hóa khác nhau.

Để viết nên Dust Child, tác giả đã dành tới bảy năm nghiên cứu và sáng tác. Tác phẩm được tiểu thuyết hóa từ những dữ liệu thu thập trong quá trình nghiên cứu tiến sĩ của chị, kết hợp với trải nghiệm thực tế khi tham gia kết nối, hỗ trợ các cựu binh Mỹ tìm lại con ruột tại Việt Nam.

Từ những cuộc gặp gỡ ấy, những câu chuyện đoàn tụ sau hơn bốn thập niên trở thành mạch nguồn cảm xúc và tư liệu quan trọng cho tiểu thuyết.

Tác phẩm đã chinh phục được nhiều giải thưởng cao quý như giải Tiểu thuyết Lịch sử xuất sắc của năm 2023 do bạn đọc Tạp chí She Reads bình chọn; một trong ba tiểu thuyết lọt vào vòng chung khảo giải thưởng Dayton vì Hòa bình năm 2024; giải thưởng “Một cuốn sách, Một Lincoln” năm 2025; giải Prix Créteil en poche cho Tiểu thuyết nước ngoài xuất sắc nhất năm 2025 (Pháp)…

Thành quả của lựa chọn “liều lĩnh”

Nguyễn Phan Quế Mai chia sẻ rằng việc viết hai tiểu thuyết The Mountains Sing và Dust Child bằng tiếng Anh là một “quyết định liều lĩnh”. Nhưng đó là sự liều lĩnh có ý thức của một nhà văn hiểu rõ con đường mình đi.

“Thời tôi còn nhỏ, sách là những con thuyền đưa tôi từ miền quê nghèo khó vào sự trù phú và bao la của thế giới. Tôi luôn ước ao được chu du thế giới qua những câu chuyện kể và giờ đây, thật vinh dự khi tiểu thuyết của tôi có thể đến được những nơi mà tôi chưa từng đặt chân đến”, chị chia sẻ.

Để thực hiện ước mơ đó, tác giả không ngừng học mỗi ngày, đặc biệt là các chương trình nghiên cứu thạc sĩ và tiến sĩ về phương pháp sáng tác, tư duy lý luận phê bình, cách dùng văn chương để tiếp cận với các vấn đề xã hội. Bên cạnh việc thường xuyên dùng từ điển và học tiếng Anh, chị luôn cố gắng đọc thật nhiều các tác phẩm văn học thế giới mới ra đời.

Theo Nguyễn Phan Quế Mai, để văn học Việt Nam ra thế giới, nhà văn cần cập nhật xu hướng văn học toàn cầu và đặc biệt là xây dựng một cộng đồng sáng tác dịch thuật gắn kết.

Viết bằng tiếng Anh giúp các câu chuyện về Việt Nam tiếp cận trực tiếp với độc giả toàn cầu, không qua lớp trung gian diễn giải. Chị rất biết ơn các nhà xuất bản các quốc gia đã đầu tư vào việc dịch thuật và phân phối tác phẩm, để những câu chuyện về Việt Nam đến được với bạn đọc thế giới.

Tiếng Việt là nguồn cội

Dù sáng tác bằng tiếng Anh, tâm thế của Nguyễn Phan Quế Mai vẫn là một nhà văn kể những câu chuyện về con người Việt Nam, lịch sử Việt Nam, với nỗi đau, niềm hy vọng và khát vọng sống rất Việt Nam.

Sau hành trình dài trên trường quốc tế, Dust Child được trở về quê nhà trong hình hài tiếng Việt với nhan đề Đời gió bụi.

Đây là bản chuyển ngữ có sự tham gia trực tiếp của chính tác giả cùng dịch giả Thiên Nga, nhằm tạo nên một văn bản vừa trung thành với tinh thần nguyên tác, vừa gần gũi với cảm thức thẩm mỹ của độc giả trong nước.

Nguyễn Phan Quế Mai cho biết, sau khi sách ra mắt bằng tiếng Anh, chị từng thử tự dịch sang tiếng Việt nhưng chưa thực sự hài lòng.

Chỉ đến khi phối hợp cùng dịch giả Thiên Nga và dành hơn một năm miệt mài chỉnh sửa, viết lại, chị mới cảm thấy bản dịch đủ “độ chín”. Việc lựa chọn nhan đề Đời gió bụi cũng thể hiện rõ tinh thần bao dung, đề cao tính người và khát vọng sống mà tác giả gửi gắm.

“Dù đã ra mắt bằng nhiều ngôn ngữ, tôi vẫn hồi hộp nhất với bản tiếng Việt. Bởi vì tiếng Việt là quê hương, là nguồn cội. Tôi biết ơn từng phút giây mà độc giả dành cho cuốn sách, vì thời gian là món quà quý nhất”, chị xúc động bày tỏ.

Nhà văn Trần Thuỳ Mai cũng cho biết khi được đọc tác phẩm dưới hình hài Việt ngữ, chị nghĩ đây không chỉ là một bản dịch. Dù tác phẩm gốc được sáng tác bằng tiếng Anh, nhưng tình yêu dành cho quê hương xứ sở Việt Nam luôn hiển hiện rõ nét trong từng trang của cuốn sách.

Văn chương gắn với trách nhiệm xã hội

Không chỉ dừng lại ở trang viết, Đời gió bụi còn nối dài hành trình xã hội của Nguyễn Phan Quế Mai khi chị cam kết đóng góp 100% nhuận bút từ bản tiếng Việt của cuốn sách để xây dựng thư viện cho trẻ em vùng khó khăn.

Trong nhiều năm qua, Nguyễn Phan Quế Mai là Đại sứ toàn cầu của Room to Read, tổ chức một tổ chức phi lợi nhuận quốc tế hoạt động trong lĩnh vực giáo dục, chú trọng giáo dục kỹ năng nền tảng cho học sinh, đã hỗ trợ hơn 52 triệu trẻ em tại 29 quốc gia, trong đó có Việt Nam.

Với chị, văn chương không chỉ là sáng tạo nghệ thuật, mà còn là con đường mở ra cơ hội học tập, nuôi dưỡng ước mơ cho những đứa trẻ từng giống như chị ngày nhỏ lớn lên ở vùng quê nghèo, nhưng được sách nâng đỡ tinh thần.

Mới đây, toàn bộ nhuận bút lần in đầu tiên cùng khoản quyên góp thêm từ độc giả quốc tế, với tổng số tiền hơn 5.300 USD, đã được chuyển cho tổ chức phi lợi nhuận Room to Read để xây dựng và vận hành thư viện tại một trường tiểu học ở Cà Mau.

Có thể nhìn nhận hành trình sáng tác của Nguyễn Phan Quế Mai như một nỗ lực không ngừng nhằm kể lại lịch sử bằng tiếng nói của lòng trắc ẩn. Không né tránh đau thương, các tác phẩm của chị mở ra không gian đối thoại, hòa giải và chữa lành không chỉ cho những nhân vật trong sách, mà cho cả người đọc.

Vì thế, văn chương của chị đã vượt qua biên giới địa lý và chính trị, chạm đến trái tim độc giả ở nhiều quốc gia. Đó là hành trình của một nhà văn Việt Nam mang câu chuyện Việt ra thế giới và rồi từ thế giới lại trở về với cội nguồn bằng một tiếng Việt đầy yêu thương và trách nhiệm.