Biển Đông: Bên trong những ‘cơn sóng ngầm’

Nguyên Thứ trưởng Ngoại giao, Đại sứ Phạm Quang Vinh đã có những đánh giá tổng thể khi nhìn lại bức tranh Biển Đông trong năm qua.

Công ước UNCLOS 1982: Đóng góp của Việt Nam về phân định biển Cơ chế giải quyết tranh chấp UNCLOS 1982 trù định ngày càng cho thấy tính ưu việt UNCLOS: Hiến pháp về biển, bao trùm và quan trọng nhất

Nguyên Thứ trưởng Ngoại giao, Chủ tịch Hội Việt - Mỹ, Đại sứ Phạm Quang Vinh. (Ảnh: Nguyễn Hồng)

Nguyên Thứ trưởng Ngoại giao, Đại sứ Phạm Quang Vinh. (Ảnh: Nguyễn Hồng)

Xin Đại sứ chia sẻ nhận định về tình hình Biển Đông trong năm qua?

Biển Đông vẫn tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Năm qua, vẫn có nhiều vụ việc phức tạp xảy ra dù không phải là sự cố hay cọ xát lớn. Biển Đông gắn chung với câu chuyện của thế giới và khu vực châu Á - Thái Bình Dương, mà năm qua xảy ra không ít vấn đề phức tạp như xung đột tại Ukraine, Biển Hoa Đông hay Eo biển Đài Loan. Theo đó, có một số điểm cần chú ý chung như sau.

Thứ nhất, hai năm qua, dường như không có sự cố lớn trên biển nhưng tôi cho rằng nó chỉ dịu đi hay là khoảng lặng giữa những “cơn sóng ngầm”. Những đòi hỏi chủ quyền quá mức, hoạt động xâm lấn vào vùng đặc quyền kinh tế, thềm lục địa của các quốc gia vẫn diễn ra. Bên cạnh đó, việc ban hành những chính sách, cách nhìn không đúng với tinh thần của luật pháp quốc tế và Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982, gia tăng sự kiểm soát theo lợi ích của riêng mình… là những động thái cần phải tiếp tục theo dõi.

Thứ hai, các nước có liên quan trong khu vực tiếp tục quan tâm đến hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn hàng hải và hàng không ở Biển Đông. Trong năm qua, ASEAN vẫn liên tục nhấn mạnh những nguyên tắc của mình liên quan đến Biển Đông và cách xử lý, quản trị các rủi ro, tranh chấp ở đây.

Các hội nghị của ASEAN, đặc biệt là một loạt các hội nghị cấp cao nhấn mạnh rất rõ rằng, các nước mong muốn khu vực Biển Đông hòa bình, ổn định, bảo đảm an ninh, an toàn hàng hải; giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình; tuân thủ luật pháp quốc tế và UNCLOS 1982; nhấn mạnh không làm phức tạp thêm tình hình, xây dựng lòng tin và thúc đẩy đối thoại ASEAN-Trung Quốc để thực hiện tốt Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) và hướng tới Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) thực chất, có hiệu quả.

Tiếp nữa, tất cả các nước trong và ngoài khu vực ủng hộ những nguyên tắc chung đó của ASEAN, đặc biệt nhấn mạnh cấu trúc an ninh khu vực lấy ASEAN làm trung tâm, bảo đảm hòa bình, hợp tác của cả khu vực và Biển Đông. Biển Đông là tuyến hàng hải quan trọng, khu vực địa chiến lược, địa kinh tế, do vậy, tất cả các nước có liên quan trong và ngoài khu vực đều phải đóng góp vào việc xây dựng môi trường hòa bình, ổn định, hợp tác tại khu vực này. Để làm được điều đó, con đường duy nhất là đối thoại, thượng tôn pháp luật.

Thứ ba, Việt Nam có vai trò và lập trường nguyên tắc được các nước rất ủng hộ. Cái “mũ” lớn là chúng ta mong muốn một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương hòa bình, ổn định và hợp tác. Việt Nam rất nhất quán trong câu chuyện Biển Đông, song trùng với những nguyên tắc của ASEAN, nhấn mạnh hòa bình, an ninh và an toàn hàng hải tại đây, nhấn mạnh không làm phức tạp thêm tình hình, xây dựng lòng tin, thúc đẩy đối thoại; tuân thủ hiến chương Liên hợp quốc, luật pháp quốc tế, UNCLOS 1982 và giải quyết hòa bình các tranh chấp. Như vậy, vai trò của Việt Nam hay vai trò của ASEAN trong công việc chung của khu vực hay tại Biển Đông được khu vực và thế giới hoan nghênh.

Bước sang 2023, khi thế giới cơ bản kiểm soát được đại dịch, mở cửa lại hoạt động thì càng cần nhấn mạnh việc đảm bảo hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển tại khu vực này; nhấn mạnh việc quản trị hành vi của các nước có liên quan.

Hòa bình, ổn định, an ninh và an toàn hàng hải ở Biển Đông có ý nghĩa như thế nào đối với khu vực và toàn cầu trong bối cảnh hiện nay?

Biển Đông gắn chặt với khu vực Đông Nam Á, châu Á - Thái Bình Dương, Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, là khu vực địa chiến lược, địa kinh tế quan trọng của thế giới. Môi trường hòa bình, ổn định của Đông Nam Á hay khu vực rộng lớn hơn phụ thuộc nhiều vào hòa bình, ổn định ở Biển Đông.

Trong câu chuyện Biển Đông, có nhiều khía cạnh cần chú ý để ứng xử phù hợp.

Một là, bảo đảm hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn, tự do hàng hải. Câu chuyện này là lợi ích của tất cả các quốc gia trong và ngoài khu vực, cần phải có trách nhiệm thúc đẩy những mục tiêu này.

Hai là, liên quan đến những bên có tranh chấp, đòi hỏi chủ quyền chồng lấn. Điều này yêu cầu các bên giải quyết vấn đề bằng biện pháp hòa bình, dựa trên luật pháp quốc tế và UNCLOS 1982.

Ba là, các bên cần quản trị hành vi, không làm phức tạp thêm tình hình, đối thoại và xây dựng lòng tin. Soi vào điều này mới càng thấy rõ vai trò của ASEAN trong đối thoại, thúc đẩy xây dựng lòng tin.

Hiện nay, các nước đều coi trọng Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương mà trong đó khu vực Đông Nam Á và Biển Đông là trung tâm của khu vực địa chiến lược rộng lớn này. Biển Đông đóng vai trò kết nối giữa các trung tâm của khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, do vậy, càng thu hút sự quan tâm của các nước càng quan tâm tới hòa bình, ổn định, an ninh và an toàn hàng hải tại vùng biển này; bảo đảm thượng tôn pháp luật là luật pháp quốc tế và UNCLOS 1982.

Ngư dân miền trung vươn khơi đánh bắt hải sản. Ảnh: Đăng Khoa

Năm qua đã đánh dấu những dấu mốc quan trọng như 40 năm UNCLOS, 20 năm DOC, Đại sứ kỳ vọng như thế nào về những “bộ công cụ” quản trị tình hình Biển Đông trong thời gian tới, trong đó có triển vọng về COC?

Trước hết, phải nhấn rất mạnh rằng, các nước thành viên Liên hợp quốc, trong đó có Việt Nam đều đánh giá rất cao UNCLOS 1982 và nhất trí đây chính là Hiến chương Biển, bộ luật cơ bản nhất, chứa đựng những nguyên tắc chỉ đạo cao nhất, có tính phổ quát nhất trong tất cả luật pháp quốc tế về biển.

Nhân dịp 40 năm UNCLOS, các nước không chỉ nhấn mạnh tầm quan trọng của Công ước mà cả việc bảo đảm thực thi Công ước trên thực tế. Đối với khu vực châu Á - Thái Bình Dương, trong đó có vấn đề Biển Đông, các nước đều nhấn mạnh các nguyên tắc chỉ đạo của UNCLOS đối với toàn bộ các hoạt động trên biển. Trong bối cảnh hiện nay, các nước càng cần nhấn mạnh việc thực thi UNCLOS.

Trong cấu trúc của khu vực châu Á-Thái Bình Dương, Biển Đông là bộ phận quan trọng của cấu trúc kinh tế và cấu trúc an ninh. Trải qua 40 năm UNCLOS, các quốc gia càng nhấn mạnh các nguyên tắc mà ASEAN đã nêu về thực thi, tuân thủ luật pháp quốc tế và UNCLOS. Khi khu vực vẫn tồn tại những tranh chấp và chồng lấn đòi hỏi chủ quyền thì ý nghĩa của việc thực hiện UNCLOS về nguyên tắc và thực tiễn càng quan trọng.

Về DOC và COC, trong khuôn khổ Hội nghị cấp cao ASEAN cuối năm 2022 tại Campuchia, ASEAN đã ra tuyên bố về 20 năm DOC, qua đó thấy rằng DOC thực sự là thành quả nỗ lực của ASEAN với Trung Quốc để lần đầu tiên có được một văn bản quy định các hành vi ứng xử của các bên có liên quan ở Biển Đông, nhấn rất mạnh tới câu chuyện hòa bình, an ninh và an toàn hàng hải, luật pháp quốc tế và UNCLOS, kiềm chế, không làm phức tạp thêm tình hình, thúc đẩy xây dựng lòng tin - thể hiện rất rõ ở Điều 5 của DOC.

Sau 20 năm, có thể thấy rằng, ASEAN và Trung Quốc cần phải đẩy mạnh hơn nữa việc đảm bảo thực thi tốt DOC; tiếp tục nỗ lực đàm phán COC, COC cần phải là bộ quy tắc quản trị các hành vi của các bên ở Biển Đông một cách tốt hơn, thực chất, hiệu quả hơn, phục vụ việc bảo đảm an ninh, an toàn hàng hải tại khu vực, thực thi tốt hơn luật pháp quốc tế và UNCLOS, tạo điều kiện để các nước hợp tác tốt với nhau, quản trị và xây dựng lòng tin; trong khi tiếp tục thực hiện DOC và thúc đẩy thương lượng COC, các bên liên quan phải tạo môi trường thuận lợi cho thương lượng về COC, quản trị các hành vi trên biển, phù hợp với luật pháp quốc tế, UNCLOS và tinh thần DOC. Nếu có những phức tạp trên biển, chắc chắn thương lượng sẽ khó tiến triển.

Điều quan trọng nhất của COC đó là kết quả của văn bản cuối cùng có đáp ứng được những mục tiêu chung đó hay không. Mong rằng, các bên tiếp tục nỗ lực cao nhất đồng thời quản trị các hành vi trên biển phù hợp với luật pháp quốc tế và UNCLOS để thúc đẩy quá trình thương lượng này.