Cuốn sách 'Lịch sử' đoạt giải A Giải thưởng Sách Quốc gia 2020 có gì đặc biệt?

“Lịch sử” (Historiai) vừa được trao Giải thưởng Sách Quốc gia là một trong những ghi chép về lịch sử lâu đời nhất thế giới được lưu giữ và truyền lại nguyên vẹn cho đến ngày nay, thay vì những nghiên cứu nhỏ, dang dở từ thời cổ đại.

Đây được coi là tác phẩm mở đầu cho sử học hiện đại phương Tây, viết vào thế kỷ V TCN bằng phương ngữ Ionia tiếng Hy Lạp, bởi sử gia Herodotus (khoảng 484-425 TCN) thành Halikarnassos ở bờ biển Aigaion (nay là thành phố Bodrum thuộc Thổ Nhĩ Kỳ) – người được mệnh danh là “cha đẻ môn lịch sử”.

Một tác phẩm biên niên sử

Tác phẩm là tập hợp các khảo cứu về lịch sử, văn hóa, phong tục, thiên nhiên, khí hậu, địa hình... của những vùng đất ở châu Á, Âu, Phi mà tác giả đã tìm hiểu được.

Trong đó, nội dung cuốn sách nhấn mạnh vào sự hình thành đế quốc Ba Tư cũng như nguyên nhân và diễn biến của cuộc chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư vào đầu thế kỷ V TCN.

Bản thân nhan đề tác phẩm “Historiai” vốn có nghĩa gốc là “khảo cứu, điều tra” cũng đã cho thấy Herodotus khi đặt bút viết ra bộ sách của đời mình không bó hẹp ở lịch sử.

Tác giả đưa vào đó tất cả những hiểu biết, kiến thức ông sưu tầm được một cách cả trực tiếp lẫn gián tiếp với mục đích để những điều đó được lưu truyền cho hậu thế.

Sự khách quan trong ghi chép nhiều biến cố, sự vật của Herodotus đã được chứng tỏ khi từ những manh mối ông ghi lại các nhà khảo cổ đã tìm ra đường hầm dẫn nước trên đảo Samos hay dấu vết con kênh đào qua mũi Athos của Xerxes, vốn một thời gian dài bị coi là sản phẩm của trí tưởng tượng.

Sự khách quan ấy còn thể hiện trong cả cách ông viết về những con người, nhân vật trong tác phẩm của mình.

Dù là người Hy Lạp hay “man tộc”, mỗi nhân vật được đánh giá qua phẩm cách, tài năng của anh ta chứ không phải xuất thân hay chủng tộc.

Bởi thế Herodotus từng bị các học giả Hy Lạp cổ đại chỉ trích là ưu ái những kẻ không phải người Hy Lạp, nhưng cũng bởi thế mà Historiai được đánh giá cao về tính khách quan.

Bên cạnh khía cạnh một tác phẩm biên niên về lịch sử, một khảo cứu về văn hóa, phong tục, địa lý…

“Lịch sử” còn có thể được nhìn nhận như một câu chuyện lý thú, cuốn hút. Trong tác phẩm này, những ai thích tiểu thuyết lịch sử, chuyện cổ tích, ngụ ngôn có thể tìm cho mình những nhân vật, những câu chuyện thật hấp dẫn.

Những nhân vật lịch sử được Herodotus kể lại trong cuốn sách không khỏi có phần được tiểu thuyết hóa, “bảy thực ba hư”, để trở thành những biểu tượng mang đậm tính ngụ ngôn.

Ảnh hưởng của những nhân vật do Herodotus tạo ra là rất lớn trong văn hóa phương Tây, từ cổ đại đến hiện đại.

Đề tài của vô số tác phẩm nghệ thuật

Thực tế, những câu chuyện trong “Historiai” đã trở thành đề tài cho vô số tác phẩm nghệ thuật, văn học, từ xa xưa cho tới hiện đại, gần gũi với chúng ta như truyện tranh 300 của Frank Miller lấy cảm hứng tự trận Thermopylai, hay thậm chí cảnh bầu vua hải tặc trong loạt phim Cướp biển Carribean cũng phảng phất sự trào lộng ngấm ngầm của Herodotus khi ông mô tả cuộc bầu chọn đô đốc xuất sắc nhất của liên quân Hy Lạp sau trận Salamis.

Văn bản của “Historiai” được truyền tới ngày nay dưới dạng chia làm 9 quyển, từng quyển phân chia làm nhiều tiết. Đây là dấu vết của hệ thống phân chia văn bản cổ xưa để tạo điều kiện thuận lợi cho việc tra cứu, sao chép, nhất là ở thời kỳ chưa có công nghệ in ấn. Trong đó, bốn quyển đầu nói về người Hy Lạp và các man tộc xung quanh trong quan hệ với Ba Tư, năm quyển sau kể về cuộc chiến Hy Lạp – Ba Tư.

Với ông, ở đây ta có một câu chuyện hấp dẫn lôi cuốn và đôi khi còn có chút hoang đường, có lẽ là bởi vì con người vào thời đó khó có khả năng lý giải và kiểm chứng những biến cố khó tin và mang nhiều màu sắc của truyền thuyết, truyện dân gian và dã sử.

Bên cạnh đó, để giúp độc giả thuận tiện hơn trong quá trình đọc tác phẩm, sách cũng được bổ sung một số cước chú cũng như mục lục các nội dung chính và niên biểu các biến cố được mô tả cùng với danh sách địa danh, nhân vật và một bản đồ về diễn biến chính của chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư.

Nhà chép sử cổ điển Arnaldo Momigliano đã nói rằng: “Giờ đây chúng tôi thu thập đủ chứng cớ để có thể nói rằng Herodotus đáng tin cậy. Những nhà nghiên cứu về phương Đông đã xem xét tỉ mỉ về Herodotus với sự trợ giúp của khảo cổ học cũng như những kiến thức về ngôn ngữ mà lúc bấy giờ ông không hiểu.

Họ khẳng định rằng ông miêu tả trung thực những gì ông đã chứng kiến và tường thuật đúng với những gì đã nghe. Nếu có sai sót nào, thì có thể do người ta cố tình cung cấp thông tin sai hoặc ông hiểu lầm ý người ta nói với ông”.