| Nhà văn Mark Twain. |
Ông sinh tại miền đất ven sông Mississippi, trong gia đình bình dân, có bảy người con. Bố ông là luật sư, mất khi ông mới 11 tuổi nên ông phải lăn lộn làm đủ nghề. Cho đến khi trưởng thành, ông từng làm thợ in, hoa tiêu trên sông Mississippi, đi lính rồi trốn làm thợ mỏ, viết báo, viết truyện.
Văn của ông khôi hài, chuyên chế giễu các phong tục, tập quán và các định chế của xã hội đương thời. Ông phê phán sâu sắc những sai trái của thời đại, lên án chế độ độc tài Sa hoàng, tính chất vô nhân đạo của thực dân ở Congo, đế quốc Mỹ ở Cuba và Philippines, chiến tranh đế quốc ăn cướp, chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, đầu cơ, tôn giáo giả đạo đức. Ông thích cười và giỡn nhưng mỗi câu chuyện của ông lại là một tấn bi kịch. Ông còn mở đường cho chủ nghĩa tự nhiên trong văn học.
Tác phẩm đầu tiên nổi tiếng của ông là Con ếch nhảy trứ danh của hạt Calaveras (The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County, 1865), một câu chuyện cổ được viết lại một cách châm biếm, giúp ông nổi tiếng chỉ sau một đêm.
Hai cuốn Những cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer (The Adventures of Tom Sawyer, 1876) và Những cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn (The Adventures of Huckleberry Finn, 1884) là những tác phẩm hầu như thanh thiếu niên nước nào cũng biết, gợi lại thời thanh thiếu niên gian khổ của tác giả.
Nhà văn Mỹ lỗi lạc Hemingway đã đánh giá tác phẩm Những cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn như sau: “Tất cả văn học Mỹ đều xuất phát từ một cuốn sách của Mark Twain tên là Huckleberry Finn. Đó là tác phẩm hay nhất. Tất cả những trước tác ở Mỹ đều từ đó mà ra. Trước đó không có gì. Từ sau đó, không có gì cho đến nay hay bằng”.
Những cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer được coi là cuốn hồi ký của tác giả, ông mô tả Tom Sawyer, anh bạn Huck Finn và tên sát nhân Injun Joe cũng như làng St. Peterburg nhờ các kỷ niệm sống tại Hannibal khi trước. Tôm, bạn của Huck là một cậu bé sắc sảo, có cá tính, tinh nghịch. Cậu sống với bà cô Polly (Poly) trong một xã hội công thức cũng được, mà sống lêu têu với cậu bé vô gia cư Huck Finn cũng hợp. Một đêm sáng trăng, chúng rủ nhau ra nghĩa địa để chữa chai chân bằng một con mèo chết.
Tình cờ, chúng được chứng kiến một tên lưu manh là Joe giết người. Nhưng một người là Potter lại bị kết án oan. Hai em bé sợ Joe, không dám nói thật, trốn đi ở một hòn đảo; trải qua mấy ngày hút thuốc lá và nói tục. Khi về thành phố thì mọi người tưởng chúng đã chết, đang đọc điếu tang khen ngợi. Ở phiên tòa xử Potter, Tom nói lên sự thật để minh oan cho Potter, Joe trốn thoát. Về sau, Tom và người yêu lạc vào trong động, nơi tên sát nhân Joe ẩn náu. Tôm cùng người yêu trốn thoát và sau lộn lại tìm được kho vàng Joe chôn ở đó.
Những cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn xuất bản năm 1884 làm sống lại thời kỳ Mỹ còn là thuộc địa của Anh, chưa độc lập. Tác giả chọn khung cảnh lưu vực hai con sông nhánh Missouri và Ohio với cuộc sống bạo lực của dân tứ chiếng trong các phố xá tồi tàn mới xuất hiện.
Câu chuyện kể về chú bé Huck Finn tiêu biểu cho thiếu niên thời ấy. Bố cậu là một người thiếu nhân phẩm, dân rượu chè. Chú bị bỏ rơi, tuy được một số người tốt bụng nuôi dạy. Chú cùng bạn Tom Sawyer tìm ra của cải do bọn cướp cất giấu. Bố đánh hơi biết, bắt chú đến ở một lều hoang bên sông để tính đường nã của. Huck trốn được lên đảo hoang giữa sông, gặp Jim, một thanh niên nô lệ da đen cũng đương đi trốn.
Câu chuyện của họ trôi theo dòng sông, trên một cái mảng, với những cuộc đột nhập vào những khu dân cư hai bên bờ. Áng văn cổ điển Mỹ này miêu tả các mùi vị, tiếng động, các thổ ngữ và nhịp sống trên sông. Những cuộc gặp gỡ của Huck và Jim với những diễn viên gánh hát lang thang, bọn bịp bợm, trộm cắp, lũ người hành hạ dân da đen, bọn quý tộc miền Nam, là những đòn đả kích vào một xã hội thối nát, vô luân, với những đầu óc nghèo nàn.
Qua Jim và qua kinh nghiệm bản thân mình, Huck học được rất nhiều về nhân phẩm. Jim bị bắt lại, nhưng Huck lại cứu Jim thoát. Câu chuyện kết thúc với một viễn cảnh buồn buồn: Huck sẽ phải trở lại trường đi học, nhưng vẫn mơ ước đến sống với người da đỏ. Tác giả lên án nền đạo đức mù quáng của một xã hội chủ trương bảo tồn chế độ nô lệ đang tan rã.
Những người ngây thơ ở nước ngoài (Innocents Abroad, 1869) là tập du ký trào phúng, chế giễu sự điên khùng của nhiều du khách Mỹ đã phải băng qua Đại dương để đi coi các ngôi mộ của người đã chết, trong khi còn rất nhiều thứ đáng coi hơn ở Mỹ. Sau khi chuyển sang ở tại miền Đông (1867), Twain viết nhiều tác phẩm trào phúng phê phán xã hội; trong đó có cuốn tiểu thuyết Thời đại hoàng kim (The Gilded Age, 1873) phân tích quá trình công nghiệp hóa và ảnh hưởng của nó đến con người, ông phê phán xã hội Mỹ, những năm tranh nhau làm giàu ở Mỹ cuối thế kỷ XIX.
Đại văn hào Mark Twain mất vì bệnh tim, ông để lại cuốn tự thuật lớn còn viết dở và nhiều bản thảo, sau khi ông mất mấy năm mới được xuất bản. Dù cuộc đời có nhiều thăng trầm, bi kịch; đối với nước Mỹ, ông vẫn là một trong những nhà văn hạng nhất, một bậc thầy về cách hành văn đặc biệt Mỹ, một nhà văn khôi hài.