Năm 2016, ông trở thành người Việt Nam đầu tiên ứng cử thành viên Ủy ban Luật pháp quốc tế của Liên hợp quốc? Cảm giác của ông lúc đó như thế nào?

Thực sự là vừa mừng vừa lo.

Đó là lần đầu tiên Việt Nam đề cử ứng cử viên vào hệ thống bầu cử của Đại hội đồng Liên hợp quốc. Thời gian chuẩn bị rất ngắn, chưa đầy một năm kể từ thời điểm Phái đoàn thường trực Việt Nam tại Liên hợp quốc ở New York (Mỹ) và Geneva (Thụy Sỹ) gửi công hàm giới thiệu tới phái đoàn các nước vào tháng 2/2016.

Việt Nam có nhiều kinh nghiệm ứng cử vào các cơ quan của Liên hợp quốc nhưng đây là lần đầu tiên vận động cho cá nhân vào vị trí thành viên của một tổ chức thuộc cơ quan này.

Thông thường các nước chuẩn bị ứng viên của họ 5-10 năm, tạo điều kiện để tham dự nhiều diễn đàn đa phương, hội thảo quốc tế, các buổi tiếp tân để giới thiệu. Do thời gian chuẩn bị ngắn, lại là “lần đầu” nên cả tôi và các thành viên trong nhóm chuẩn bị vừa lo, vừa nỗ lực hết sức để nắm bắt cơ hội.

Vậy tâm trạng của ông vào ngày 3/11/2016, khi biết mình trúng cử?

Bầu cử diễn ra vào lúc 3 giờ chiều 3/11/2016 theo giờ New York, tức 2 giờ sáng Hà Nội. Dự kiến kết quả kiểm phiếu sẽ được công bố lúc 3 giờ sáng Hà Nội.

Song lần đầu tiên trong lịch sử bầu ILC của Liên hợp quốc phải bỏ phiếu đến hai lần. Phải mất ba tiếng, tức 5-6 giờ sáng Hà Nội mới có kết quả.

Khi được xướng tên, tôi cùng Trưởng phái đoàn Việt Nam tại Liên hợp quốc, Đại sứ Nguyễn Phương Nga và các anh chị em tham dự thực sự rất phấn chấn và cũng rất đỗi tự hào.

Đại sứ Nguyễn Hoàng Anh, nguyên thẩm phán Tòa án tối cao nhận xét chúng ta đã "biến điều tưởng chừng không thể thành có thể" khi nói về ý nghĩa của sự kiện này.

Thực sự chúng ta đã đấu tranh để giành giật vị trí rất khó khăn khi ngay cả trong khu vực ASEAN cũng có các đối thủ rất mạnh từ Indonesia, Malaysia. Ứng cử viên của Indonesia đã có 2 nhiệm kỳ ở ILC nên có rất nhiều kinh nghiệm.

Rồi cảm giác vui mừng lại đi kèm với lo. Tôi nhận được sự hỗ trợ to lớn của Bộ ngoại giao và các cơ quan hữu quan trong quá trình tranh cử. Nhưng khi tham gia ILC với tư cách thành viên, mình là người tham gia soạn thảo, chịu trách nhiệm về phát ngôn, giải thích và nhiều vấn đề khác.

Tôi có những kinh nghiệm thực tiễn về giải quyết vấn đề biên giới lãnh thổ, luật biển nhưng còn nhiều lĩnh vực khác hoàn toàn mới với chúng ta. Tôi cần tìm hiểu thêm nhiều về quyền con người, quyền tài phán phổ quát, các vấn đề về di cư, chiến tranh, thương mại, y tế, không gian mạng…

Những ngày đầu tiên ở ILC như thế nào? Quan hệ của ông với 34 đồng nghiệp trong Ủy ban ra sao?

Cũng hơi ngợp khi lần đầu tiên gặp những cây cổ thụ của luật pháp quốc tế. Họ là những người thầy của mình đúng nghĩa. Họ dạy mình nhưng thông qua các công trình nghiên cứu, sách, báo cáo, các công ước quốc tế mà họ là tác giả.

Ngày đầu, tôi may mắn ngồi giữa hai báo cáo viên rất nổi tiếng. Một người là ông George Nolte, người Đức, Hiệu trưởng trường Đại học Berlin. Năm vừa rồi, Giáo sư được bầu làm thẩm phán của Tòa án quốc tế (ICJ).

Rất nhiều thành viên ILC đã được bầu vào Tòa án quốc tế nên mọi người thường đùa ILC là cái nôi để đào tạo ra các thẩm phán của luật pháp quốc tế.

Ông khác là S. Murphy, giáo sư người Mỹ, Chủ tịch Hội Luật quốc tế Mỹ, đang làm báo cáo viên về chủ đề “Tội ác chống nhân loại”. Tôi học hỏi được rất nhiều và nhận được sự hỗ trợ chân tình từ những người là thành viên tái cử hay cả thành viên mới (Ủy ban thay đổi 1/3 thành viên).

Nhưng trong môi trường các “cây đa, cây đề”, chúng ta vẫn có thể thu hút sự chú ý bằng cách riêng. Nếu dày công nghiên cứu, chúng ta vẫn tìm ra được những điểm để đóng góp hoàn thiện các báo cáo của các báo cáo viên và đưa ra các vấn đề thiết thực để làm đề tài báo cáo.

Có xung đột lợi ích nào giữa 34 thành viên?

Đây là diễn đàn tranh luận khoa học. Cho nên không thể tránh khỏi “cãi nhau” căng thẳng nhưng đích đến đều dựa trên cơ sở khoa học và sự tôn trọng.

Nhiều khi các thành viên Nhật Bản và Trung Quốc hoặc Anh và Tây Ban Nha tranh cãi nảy lửa về các vấn đề bảo vệ bầu khí quyển, áp dụng tạm thời điều ước quốc tế. Các nước đang phát triển cũng vậy.

Hoặc đơn cử như khi ILC thảo luận về quyền ưu đãi miễn trừ của các nhân viên nhà nước trong luật quốc tế. Đây là vấn đề khó vì vừa mang tính pháp lý vừa có tính chính trị. Bởi lẽ nhân viên nhà nước bao gồm cả các lãnh đạo cấp cao từ tổng thống, thủ tướng cho đến các chuyên viên.

Điều 7 quy định một số ngoại lệ không áp dụng quyền ưu đãi miễn trừ trong hình sự quốc tế. Nhưng luật chưa quy định rõ về tội ác quốc tế. ILC phải thảo luận và đưa ra các đề xuất trên cơ sở thực tiễn quốc gia về thế nào là tội ác chống lại nhân loại, tội ác chiến tranh, tội về tham nhũng.

Tôi đề nghị phải đưa tội ác xâm lược vào khái niệm tội ác quốc tế. Điều này bị các thành viên từ các nước lớn phản đối. Tất nhiên là phản đối dựa trên cơ sở pháp lý vì chưa có văn bản luật nào của thế giới nói rõ về vấn đề này cả. Nhưng chúng ta cũng ngầm hiểu rằng nếu đưa vấn đề đó ra thì nhiều đội quân các nước đang đóng ở nước ngoài sẽ bị ảnh hưởng.

Tương tự với vấn đề tham nhũng. Các nước châu Phi rất muốn đưa tội ác tham nhũng vào khái niệm tội ác chống lại nhân loại trong cả bộ máy chính quyền, không riêng gì trong lĩnh vực dân sự, tư nhân. Một số ý kiến phản đối.

Những mâu thuẫn về lập trường như vậy khiến ủy ban không thể thông qua điều 7 và lần đầu tiên trong lịch sử hoạt động của ILC, các thành viên phải bỏ phiếu để quyết định. Khi bỏ phiếu thì ý kiến của chúng ta cũng nằm trong đa số.

Các ví dụ trên để thấy có mâu thuẫn lợi ích nhưng đích đến vẫn là sản phẩm của khoa học và công lý.

Vừa qua, Phái đoàn thường trực Việt Nam tại Liên hợp quốc ở New York và Geneva đã gửi công hàm thông báo ứng cử của ông vào ILC nhiệm kỳ 2023-2027? Với kinh nghiệm của nhiệm kỳ đầu, chắc ông tự tin hơn?

Thách thức thật sự không nhỏ.

Bạn biết đấy, cuộc cạnh tranh đưa người vào các tổ chức quốc tế đang diễn ra ngày càng khốc kiệt.

Ngày càng nhiều người có kinh nghiệm hoạt động lâu dài ở Liên hợp quốc tham gia ứng cử. Trước đây, thành viên của Ủy ban đơn thuần là những người có trình độ cao về luật pháp quốc tế và hoạt động trong lĩnh vực đó.

Hiện giờ thành phần tham gia ứng cử mở rộng ra các bộ trưởng, các cố vấn pháp lý của các quốc gia. Những người này vừa có bề dày hoạt động, vừa có mạng lưới quan hệ toàn cầu. Hơn nữa, họ cũng có nhiều cái để mặc cả.

Ngay bản thân Việt Nam cũng có nhu cầu đưa người vào các tổ chức quốc tế. Chúng ta đang vận động ứng cử vào Hội đồng Nhân quyền, Ủy ban Ranh giới thềm lục địa quốc tế, Tổ chức Thương mại thế giới nên chúng ta cũng trải rộng nguồn lực để vận động.

Mặc khác, ILC cũng luôn muốn có những cái mới, với sự khuyến khích có thêm các gương mặt nữ. Hiện Vụ trưởng Vụ Luật pháp quốc tế của Bộ Ngoại giao Thái Lan đã tham gia cuộc đua. Người phát ngôn của Tổng thống Philippines, ông H. Roque cũng tuyên bố ứng cử.

Do tình hình Covid-19, chúng ta cũng không thể áp dụng phương châm “gõ cửa” từng phái đoàn thường trực của các nước tại New York như trước. Nhưng chúng ta cũng có các biện pháp linh hoạt. Vụ Luật pháp quốc tế, Bộ Ngoại giao đã làm tờ rơi, video ngắn gửi các Cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài vận động ủng hộ.

So với 5 năm trước, chúng ta có rất nhiều thách thức và khó khăn cần vượt qua.

Nhưng như tôi từng chia sẻ, công thức thành công của tôi đơn giản trong 10 chữ: ước mơ, sáng tạo, tự tin, cơ hội và may mắn.

Muốn đến được đích mong muốn, chúng ta phải sáng tạo, phối hợp tốt với các đồng nghiệp, với bạn bè quốc tế, sẵn sàng hỗ trợ mọi người, chắc chắn sẽ có tin vui vào những lúc chúng ta không ngờ đến nhất.