Tăng cường "nhận thức khu vực"

Cơ sở hợp tác quản lý nước

Theo quy định của Hiệp định Mekong 1995 được chính phủ Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam ký kết ngày 5/4/1995, MRC là cơ sở cho hợp tác khu vực để quản lý tài nguyên nước vì sự phát triển bền vững của khu vực hạ lưu lưu vực sông Mekong. Nó đồng thời cũng là một trung tâm thông tin về các vấn đề phát triển chính ở khu vực, giúp cho các nước thành viên phối hợp và ra chính sách tốt hơn thông qua hỗ trợ xây dựng năng lực, nghiên cứu; tư vấn và hỗ trợ quản lý nguồn nước, nông nghiệp và sử dụng đất, giảm nguy cơ lũ lụt (bao gồm cả dự báo lũ), phát triển thủy điện bền vững, thủy sản, an toàn đường thủy, du lịch và thương mại.

Về cơ cấu, MRC bao gồm ba cơ quan thường trực: Hội đồng Bộ trưởng, Uỷ ban Hỗn hợp và Ban Thư ký Ủy hội. Hội đồng Ủy hội gồm Bộ trưởng môi trường và nước của các nước thành viên, gặp nhau hàng năm để thảo luận các vấn đề đang nổi lên liên quan đến lưu vực sông Mekong; xem xét và đi đến kết luận chung về việc quản lý và phát triển nguồn nước và các tài nguyên liên quan trong khuôn khổ Hiệp định 1995. Sau đó, Uỷ ban Hỗn hợp - bao gồm các quan chức từ cấp Vụ trưởng trở lên, sẽ thúc đẩy những quyết định và chính sách này bằng cách biến chúng thành hành động. Chức năng kỹ thuật và hành chính thuộc về Ban Thư ký Ủy hội (một ở Phnom Penh - Campuchia, và một ở Vientiane - Lào), do một Giám đốc điều hành (CEO) quản lý.

Là CEO đầu tiên đến từ nước thành viên của Ủy hội, ông Phan cho biết theo Hiệp định Mekong 1995, CEO được Hội đồng bổ nhiệm trên cơ sở chọn từ danh sách các ứng viên đủ tiêu chuẩn được Ủy ban Hỗn hợp lựa chọn. Chức danh Giám đốc điều hành (bằng tiếng Anh) được đặt ra trong Hiệp định năm 1995. Lúc đó, chức danh này chưa thật phổ biến với cả những người như ông, khiến Hiệp định Mekong 1995 được một số người cho là tiến bộ nhất vào thời điểm đó.

Chú trọng ngoại giao, hòa giải

Theo ông Phạm Tuấn Phan, thời gian qua, MRC đã đạt nhiều thành tựu nổi bật, trong đó có việc  thực hiện “ngoại giao thủy điện” thông qua hai lần tổ chức quá trình Tham vấn trước theo Hiệp định Mekong 1995 cho các dự án thủy điện Xayaburi và Don Sahon nằm trên dòng chảy chính sông Mekong tại Lào, qua đó đã thúc đẩy các nước thành viên xem xét kỹ tác động của dự án với các quốc gia láng giềng.

Ngoài ra, các quốc gia thành viên đã hai lần thông qua các chiến lược phát triển lưu vực sông Mekong. Bên cạnh đó, Trung Quốc đã đồng ý cung cấp kho dữ liệu thủy văn và trong vài tuần trở lại đây, nhân việc theo dõi xả nước của Trung Quốc, Trung Quốc đã cung cấp thêm số liệu mà họ chưa từng cung cấp trước đó. MRC cũng đã xây dựng Hiệp định về Thủ tục liên quan đến việc sử dụng và chất lượng nước… “Mỗi thành công của MRC đều có đóng góp từ mỗi nước thành viên”, CEO Phạm Tuấn Phan nói.

Để hỗ trợ các nước viên giải quyết các vấn đề liên quan tới nguồn nước, ông Phan cho biết, MRC đã ban hành các Thủ tục chính thức cho việc hợp tác sử dụng nước giữa các quốc gia thành viên. Một trong năm thủ tục đó là Quy trình Thủ tục Thông báo, Tham vấn trước & Thỏa thuận, có liên quan tới việc sử dụng nước sông Mekong và các nhánh của nó.

Theo đó, nếu một nước thành viên MRC cảm thấy các thủ tục đang bị vi phạm, một quy trình khác theo Hiệp định Mekong 1995 có thể giúp họ giải quyết tranh chấp xảy ra. Ủy ban Hỗn hợp và Hội đồng MRC có nhiệm vụ giải quyết tranh chấp nếu như  các thành viên Hội đồng, các thành viên Ủy ban Hỗn hợp hoặc các nước thành viên yêu cầu.

Trong trường hợp Uỷ ban Hỗn hợp hoặc Hội đồng không thể giải quyết một cách nhanh chóng, vấn đề sau đó được chuyển về Chính phủ của các nước thành viên để giải quyết bằng thương lượng thông qua các kênh ngoại giao. Hơn nữa, nếu được các bên liên quan đồng thuận, bất cứ tranh chấp nào cũng có thể áp dụng biện pháp trọng tài hòa giải.

MRC cũng đã tham gia hỗ trợ các nước tiểu vùng sông Mekong đối phó với hạn hán và xâm nhập mặn thời gian qua, ông Phan chia sẻ. Ví dụ như Việt Nam đã gửi một bức thư cho Trung Quốc bày tỏ mong muốn nước này xả thêm nước từ các đập thủy điện. Kết quả là, kể từ giữa tháng ba năm nay, Trung Quốc đã xả nước từ đập Cảnh Hồng tại tỉnh Vân Nam, nhằm “bổ sung nước khẩn cấp tới sông Mekong”, giúp giảm bớt tình trạng hạn hán ở các nước.

Cho đến nay, Trung Quốc đã thực hiện ba đợt xả nước thông qua cơ chế bổ sung nước khẩn cấp này. Đợt xả nước mới nhất diễn ra từ ngày 21/4- 31/5 với công suất 1.500 m3/s (khoảng 150-250% lượng xả tự nhiên cùng kỳ).

Giữ "tinh thần sông Mekong”

MRC đang trải qua một cuộc cải cách để trở thành tổ chức tự lực về kinh tế vào năm 2030, tiến trình này dự kiến bắt đầu vào tháng Bảy tới. Hiện nay, MRC đang gặp phải một số khó khăn về tài chính, trong khi đang có những kỳ vọng và quan điểm khác nhau trong công chúng về vai trò của MRC...

“Chúng tôi phải cắt giảm một lượng lớn ngân sách trong giai đoạn 2016-2020. Ngân sách mục tiêu cho Ban Thư ký Ủy hội là khoảng 10 triệu USD vào năm 2020; 9 triệu USD vào năm 2025; và 6,5 triệu USD vào năm 2030 - giảm dần do tiến trình hoạt động quản lý chức năng lưu vực sông có hướng phi tập trung hóa và các nước thành viên MRC ngày càng có xu hướng chia sẻ chi phí trong các hoạt động chung. Do vậy, nhiệm vụ của tôi là đảm bảo Ban Thư ký MRC có đủ nguồn tài chính cho các kế hoạch, không chỉ trong nhiệm kỳ của tôi mà cả các nhiệm kỳ sau”, ông Phan bày tỏ khi nói về thách thức của cá nhân trên cương vị CEO của MRC.

Ông cho biết, những năm qua, một số ý kiến cho rằng MRC không thể hiện được vai trò của mình, đặc biệt là khi thực hiện các dự án như phát triển thủy điện. Đây rõ ràng là một sự hiểu lầm. Trên thực tế, vai trò của MRC, theo quy định của Hiệp định Mekong 1995 là tư vấn, còn trách nhiệm đưa ra quyết định thuộc về các nước liên quan.

Ông Phan khẳng định, đối với các dự án lớn trên dòng chính, tất cả các nước phải hợp tác để đạt thỏa thuận. Chính sách của Ban Thư ký MRC là sẽ làm bất cứ điều gì có thể để đảm bảo sự đa dạng trong quan điểm của các bên liên quan. MRC sẽ cung cấp kết quả phân tích khoa học khách quan cho các bên có trách nhiệm thực hiện thỏa thuận đó.

Thách thức và áp lực đối với ông còn là đảm bảo Ban Thư ký có thể tiếp cận nhiều hơn với công chúng, cung cấp cho họ thông tin quan trọng và thường xuyên về MRC cũng như các công việc MRC đang thực hiện.

Sở hữu hơn 30 năm kinh nghiệm làm quản lý kết hợp với chuyên môn và niềm đam mê phục vụ cho những người dân sống phụ thuộc vào sông Mekong cũng như bốn thành viên Ủy hội, ông Phan đã từng nói sẽ luôn giữ "tinh thần Sông Mekong”. Ông chia sẻ: “Tinh thần Sông Mekong” là khái niệm khuyến khích và thúc đẩy đối thoại và hợp tác hòa bình giữa các nước thành viên MRC. Tinh thần đã được nuôi dưỡng từ khi MRC được thành lập với thỏa thuận hợp tác quản lý nước ở hạ lưu sông Mekong hướng tới phát triển bền vững và quản lý các nguồn tài nguyên chung.

“Tôi mong muốn thúc đẩy khái niệm này hơn nữa và tăng cường một "nhận thức khu vực" thay vì một nhận thức quốc gia nhằm đẩy mạnh hợp tác, đối thoại khu vực giữa các nước thành viên. Chúng tôi sẽ cố gắng cung cấp thông tin thường xuyên cho công chúng về các hoạt động của MRC, để đảm bảo tính cởi mở cũng như giúp chúng tôi làm việc có trách nhiệm hơn”, ông Phan nhấn mạnh.

Về tài chính, Ban Thư ký sẽ đảm bảo tiết kiệm đến mức tối đa, không lãng phí tiền bạc vào những việc không cần thiết. Ví dụ, các cuộc họp Ban thư ký có thể làm trực tuyến thay vì việc một số thành viên ở văn phòng tại Vientiane phải tới gặp gỡ những thành viên khác ở văn phòng tại Phnom Penh.