Cuộc họp Thượng đỉnh trực tuyến qua màn hình lớn kéo dài 2 giờ ngày 12/3 giữa Tổng thống Mỹ Joe Biden, Thủ tướng Nhật Suga Yoshihide, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi và Thủ tướng Australia Scott Morrison là một bước ngoặt trong lịch sử phát triển của Bộ tứ (gồm Mỹ, Nhật, Ấn Độ và Australia).
| Các nhà lãnh đạo Bộ tứ tham dự Thượng đỉnh lần đầu tiên theo hình thức trực tuyến vào ngày 12/3. (Nguồn: AFP) |
Trong nhiều năm, nhóm này chỉ họp ở quan chức cao cấp và cấp Bộ trưởng với kết quả chỉ là những tuyên bố riêng rẽ. Nhưng với cuộc họp Thượng đỉnh lần này, đây là lần đầu tiên Bộ tứ đã được nâng lên cấp cao nhất và cũng lần đầu tiên Nhóm này ra một Tuyên bố chung, khẳng định cam kết ở cấp cao nhất về mục tiêu hợp tác để tạo nên một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do, rộng mở, bao trùm, dựa trên luật lệ vì an ninh, thịnh vượng và chống lại các mối đe dọa ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương.
Thỏa thuận quan trọng bậc nhất của Thượng đỉnh Bộ tứ lần này là một kế hoạch phối hợp 4 nước trong việc cung cấp tài chính, sản xuất và phân phối 1 tỷ liều vaccine Covid-19 cho các nước châu Á trước cuối năm 2022.
Theo kế hoạch này, các tập đoàn dược phẩm Ấn Độ sẽ được phép sản xuất loại vaccine đơn liều của hãng dược Johnson & Johnson của Mỹ, với sự hỗ trợ tài chính từ Nhật, còn Australia sẽ chịu trách nhiệm vận chuyển.
Tuyên bố cũng cho thấy Bộ tứ đã được thể chế hóa một bước đáng kể với quyết định thiết lập cơ chế họp định kỳ các chuyên gia và quan chức cấp cao của nhóm Bộ Tứ, trong khi các Ngoại trưởng của 4 nước cũng sẽ trao đổi thường xuyên và họp ít nhất một lần một năm. Ở cấp lãnh đạo, các nước Bộ Tứ sẽ tổ chức hội nghị thượng đỉnh trực tiếp vào cuối năm 2021.
Điều gì đã thúc đẩy Bộ tứ phát triển đột phá ngoạn mục cả về thể chế và nội dung hoạt động như vậy?
Thượng đỉnh Bộ tứ trước hết là sáng kiến của chính quyền Biden khi mới nhậm chức được 50 ngày, nhằm thể hiện cam kết mạnh mẽ hơn của Mỹ đối với khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, coi trọng đồng minh và trở lại với chủ nghĩa đa phương.
Như người phát ngôn Nhà Trắng Jen Psaki từng cho biết: “Việc Tổng thống Biden lần đầu tiên tham dự cuộc họp đa phương nói lên việc Mỹ đặc biệt chú trọng tới quan hệ với các đối tác và đồng minh ở khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương".
Sáng kiến của Mỹ dưới chính quyền mới của Tổng thống Biden về một cuộc họp Thượng đỉnh Bộ tứ đã được hưởng ứng gần như ngay lập tức từ Tokyo, New Delhi và Canberra, do những thách thức ngày càng lớn từ Bắc Kinh mà những nước này phải đối đầu trong những tháng gần đây.
Quan hệ giữa các nước Bộ tứ với Trung Quốc đã trở nên nguội lạnh trong thập kỷ qua khi Bắc Kinh nhanh chóng hiện đại hóa lực lượng quốc phòng và tăng cường hiện diện quân sự tại các vùng biển tranh chấp ở Biển Đông và Biển Hoa Đông.
Trong những tháng gần đây, quan hệ giữa Trung Quốc và các nước Bộ tứ đã trở nên ngày càng tồi tệ hơn. Trung Quốc đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với một loạt hàng hóa của Australia như lúa mạch, tôm hùm và rượu vang, sau khi các nhà lãnh đạo Australia kêu gọi một cuộc điều tra mở về nguồn gốc của đại dịch Covid-19.
Ngày càng có nhiều tàu và máy bay quân sự của Trung Quốc xâm nhập vùng biển tranh chấp ở Biển Hoa Đông trong những tháng gần đây, khiến Nhật Bản rất lo ngại.
Căng thẳng Trung Quốc-Ấn Độ bùng phát kể từ tháng 4/2020 dẫn đến cuộc đụng độ chết người đầu tiên trong nhiều thập niên dọc theo biên giới dài nhất thế giới, càng làm cho Ấn Độ nhận thức sâu sắc hơn về mối đe dọa an ninh từ Trung Quốc.
Các thách thức chung này đã nghiêm trọng đến mức các nhà lãnh đạo Bộ tứ tỏ ra không cần phải né tránh như trước nữa.
Trong một cuộc họp báo tại Washington sau cuộc họp Thượng đỉnh, Cố vấn An ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan tiết lộ rằng các lãnh đạo Bộ tứ đã thảo luận về việc Trung Quốc áp đặt lệnh trừng phạt đối với các sản phẩm của Australia, tăng cường hoạt động xung quanh quần đảo Senkaku/Điếu Ngư của Nhật và gây hấn tại biên giới Ấn Độ.
Ngay cả kế hoạch của các nước Bộ tứ hợp tác trong vấn đề vaccine cũng được coi là nhằm đối lại với kế hoạch “ngoại giao vaccine” của Bắc Kinh để mở rộng ảnh hưởng toàn cầu khi nước này tăng cường phân phối vaccine Covid-19 cho nhiều nước châu Á và cả nước xa xôi như Dominica và Zimbabwe.
Với Hội nghị Thượng đỉnh Bộ tứ, các nước Mỹ, Nhật, Ấn Độ và Australia muốn gửi đi một tín hiệu nghiêm túc và mạnh mẽ về những lo ngại của họ đối với những kế hoạch và hành động bành trướng của Trung Quốc và muốn Trung Quốc phải lùi bước.
Kể từ được tái lập năm 2017, Bộ tứ đã thực hiện những bước đi một cách dè dặt, nhưng Trung Quốc đã không lùi bước mà trên thực tế lại còn leo thang.
Do vậy, việc Bộ tứ được nâng lên cấp cao nhất và mở rộng nội dung hợp tác là bước phát triển tất yếu trước những thách thức ngày càng tăng đến từ Trung Quốc.
Mặc dù các thành viên Bộ tứ vẫn còn khác nhau về cách tiếp cận đối với các thách thức trong khu vực và khó trở thành một dạng NATO châu Á, nhưng kết quả của Hội nghị Thượng đỉnh đầu tiên của Bộ tứ cũng đã hé lộ khả năng nhóm này sẽ còn được thể chế hóa và mở rộng hợp tác hơn nữa trên các lĩnh vực.
Để dung hòa các quan điểm khác nhau, Bộ tứ dường như đang phát triển theo hướng coi trọng hơn cách tiếp cận “mềm”, bằng việc mở rộng hợp tác trong cả những lĩnh vực kinh tế, thương mại, kết nối hạ tầng cơ sở, chuỗi cung ứng, biến đổi khí hậu và đặc biệt là cung cấp vaccine cho khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình dương, bên cạnh việc sử dụng các biện pháp “cứng” như hợp tác an ninh quân sự, kể cả tuần tra hàng hải và tập trận chung.