Nhiều năm trôi qua, tiếc rằng chưa bao giờ tiếng Việt bị "ô nhiễm" trầm trọng như hiện nay. Thiên hạ đua nhau lạm dụng từ ngữ ngoại quốc thay vì tiếng mẹ đẻ... Người ta tùy tiện tung ra thậm chí cả cách nói lai căng và sử dụng bừa bãi ngay cả tiếng Việt.
Với hy vọng tiếng Việt nhanh chóng trở lại trong sáng như vốn có, chúng tôi xin trân trọng giới thiệu bài viết của nhà giáo tâm huyết - Tiến sĩ Ngôn ngữ học Lê Đình Tư. Rất mong các bạn nhiệt tình tham gia.
Hiện nay, trong xã hội ta dường như đã hình thành nên một tầng lớp những người nói một thứ tiếng Việt khá khó hiểu đối với đại bộ phận dân chúng.
Đó là một thứ tiếng Việt mà từ cách phát âm đến cách dùng từ, thậm chí cả các kết cấu ngữ pháp đều mang dáng dấp của một ngôn ngữ pha trộn, đặc trưng cho thứ tiếng Việt chuyển tiếp của những người nước ngoài đang học tiếng Việt, hay những Việt kiều rời Việt Nam từ nhỏ, khi tiếng Việt của họ chưa được định hình vững chắc hoặc do lâu năm sống ở nước ngoài nên quên một số quy tắc hoặc từ ngữ của tiếng Việt.
Cái thứ tiếng Việt của họ nhiều khi nghe lơ lớ, nửa tây nửa ta nên thường gây khó hiểu cho người dân bình thường.
Sẽ chẳng có gì đáng nói, nếu đó là những người nước ngoài thực sự hoặc là những Việt kiều thực sự, vì người Việt ta vốn có lòng vị tha, lại rất coi trọng những người nước ngoài biết nói tiếng Việt, một thứ tiếng mà ngay cả người Việt cũng cho là khó học.
Nhưng đằng này, họ lại là người Việt chính hiệu, không những thế, cái thứ tiếng Việt pha tạp đó lại được sử dụng ở những nơi mà lẽ ra, nó phải được thể hiện dưới dạng chuẩn mực nhất là trong sáng nhất - đó là trên các phương tiện thông tin đại chúng.
Thực ra, một cách không chính thức, tất cả chúng ta vẫn thường xuyên sử dụng những thứ ngôn ngữ pha tạp mà các nhà khoa học gọi là các thứ tiếng xã hội hay biệt ngữ.
Tiếng xã hội hay biệt ngữ là một thứ ngôn ngữ được tạo ra và sử dụng trong một phạm vi hẹp, trong khuôn khổ của các nhóm hay tầng lớp xã hội, tức những người có quan hệ công việc hàng ngày với nhau, ví dụ như trong các nhóm học sinh, sinh viên, giáo viên, lái xe, bộ đội, hoặc trong giới buôn lậu, tiêm chích, trộm cắp, v.v...
Trong các thứ tiếng xã hội đó, chúng ta có thể nhận thấy sự pha trộn những yếu tố chuẩn với những yếu tố lệch chuẩn.
Các yếu tố lệch chuẩn có thể là những từ ngữ bình thường, vẫn tồn tại trong ngôn ngữ toàn dân, nhưng được sử dụng với ý nghĩa khác, ví dụ: "phao" (= tài liệu chuẩn bị sẵn được đưa vào phòng thi để quay cóp); "nộp tiền ngu" (= nộp lệ phí thi lại); "đứt cước" (= hỏng việc hay thất bại).
Đó có thể là những từ ngữ mới, do các nhóm xã hội đó tự tạo ra, ví dụ: "xê" (= một chỉ vàng); "xao li" (= nói dối, nói láo); "sọi" (= một nghìn đồng).
Đó còn là những từ hay tên gọi được làm biến dạng đi theo những quy ước của các nhóm xã hội, ví dụ: "Cô Loan" (= Đài Loan); "vitamin E" (đàn bà); "vitamin T" (= tiền); "Trần Văn Chuồn" (= chuồn, bỏ đi).
Nhưng đó cũng có thể là những yếu tố tiếng nước ngoài được đưa vào lời nói nhằm tạo nên những hiệu quả giao tiếp nào đó hoặc để che đậy những nội dung bí mật mà chỉ những người "trong cuộc" mới giải mã được.
Một học sinh học tiếng Pháp, trong khi nói chuyện với bạn bè của mình, có thể sử dụng một thứ tiếng Việt "bồi" kiểu như: "Chốn biu rô" (chốn văn phòng), hay "Toa với moa kết nghĩa ami" (Mình với cậu kết bạn với nhau) mà không bị phản đối gì vì trong nhóm bạn bè của mình, đó là thứ ngôn ngữ "của nhà làm", ai cũng hiểu được.
Tương tự, một học sinh học tiếng Anh có thể dùng xen những từ như nâu (không), gơn ( cô gái), đai (chết), xì tai (phong cách), xêm xêm (gần như nhau) trong các câu nói của mình khi nói chuyện với bạn cùng học mà người nghe vẫn chấp nhận vì đấy là cách để bạn bè cùng trang lứa vui đùa với nhau.
Tuy nhiên, đối với những người "ngoại đạo" thì cách nói pha trộn như vậy thường gây phản cảm vì người ta không hiểu, hoặc cho đó là thứ ngôn ngữ lai căng hay một thứ tiếng lóng bí mật và đáng ngờ.
Vì vậy, một cách tự nhiên, trong ý thức của xã hội, tiếng Việt sử dụng trên các phương tiện thông tin đại chúng thông thường phải là thứ tiếng Việt của toàn dân, một thứ tiếng Việt phổ thông, trong sáng để ai cũng có thể hiểu được.
Hơn nữa, trong văn hóa của người Việt Nam, nếu một người trẻ tuổi sử dụng một câu tiếng Việt "bồi" kiểu "Nâu vấn đề" (Không có vấn đề gì) trong khi nói chuyện với người hàng trên như ông bà, bố mẹ thì sẽ bị coi là vô lễ, thiếu giáo dục.
Ấy thế nhưng, trên các phương tiện thông tin đại chúng của ta, có rất nhiều yếu tố lệch chuẩn mang tính chất nước ngoài và đặc trưng cho các thứ tiếng xã hội. Việc sử dụng các yếu tố lệch chuẩn trước hết thể hiện ở cách phát âm các tên gọi nước ngoài.
Một điều rất dễ nhận thấy là nhiều tên gọi nước ngoài vốn đã được định hình từ bao nhiêu năm nay, đã được xã hội chấp nhận và sử dụng rộng rãi trong tiếng phổ thông, bỗng nhiên bị một số phát thanh viên "sửa lại" theo cách phát âm của một thứ tiếng nào đó mà phát thanh viên đó biết.
Và thế là những tên gọi này không còn chuẩn mực nữa, vì người biết tiếng Anh thì phát âm chúng theo kiểu tiếng Anh, người biết tiếng Pháp thì phát âm theo kiểu của tiếng Pháp: Thủ đô Luân Đôn của nước Anh cứ được phát âm là Lân Đần; thủ đô Mátxcơva của nước Nga, lúc thì phát âm là Mốtxcâu, lúc lại phát âm là Mốtxcơva; thủ đô Pari của Pháp nhiều lúc được phát âm thành Peơruýtxơ; nước Ítxaraen có người cứ đọc thành Ítxroaoeo.
Ngay như nước Xinhgapo cạnh ta, lúc thì được đọc là Xinhgapua, có lúc lại đọc thành Xanhgapo. Sự lệch chuẩn không chỉ diễn ra trong ngôn ngữ nói mà cả trong ngôn ngữ viết. Chỉ xin nêu một ví dụ: Hiện nay, phần lớn người Việt không biết viết tên nước Xinhgapo thế nào cho đúng.
Điều đó có lẽ cũng chẳng có gì là lạ, vì trên báo chí, người ta cũng viết rất lung tung: Lúc thì viết là Xinhgapo, lúc khác thì lại là Singapore hoặc Xingapo. Điều đáng ngạc nhiên là những hiện tượng lệch chuẩn như vậy chẳng có ai thấy cần phải sửa đổi hay phê phán.
Nếu như việc phát âm lệch chuẩn gây nên cảm giác về sự lai căng của ngôn ngữ thì việc sử dụng những từ ngữ nước ngoài được đưa vào một cách không chính thức lại tạo ra cảm giác về sự khó hiểu của ngôn ngữ.
Chẳng hạn, khi nghe câu: "Họ có nhiều phaxilitix hơn chúng ta", thì có thể đoán trước được là đại đa số khán/thính giả của đài truyền hình Việt Nam không hiểu từ phaxilitix (tiếng Anh: facilities = những tiện nghi) nghĩa là gì, bởi vì đó là từ được vay mượn không chính thức vào tiếng Việt và chỉ có những người biết tiếng Anh mới hiểu được ý nghĩa của nó.
Thế mà không có ai giải thích cho người nghe về ý nghĩa của từ này, cứ như thể tất cả các khán/thính giả Việt Nam đều thông thạo tiếng Anh vậy.
Bởi thế, đối với một khán giả bình thường, đó là một thứ ngôn ngữ hoàn toàn giống như tiếng lóng của một nhóm xã hội nhất định mà khi nghe, người ta vẫn thường liên tưởng tới mục đích che đậy những nội dung bí mật nào đấy, nên thường gây nên ác cảm ở những người nghe không nằm trong nhóm xã hội đó.
Hiện tượng vay mượn không chính thức nhưng lại sử dụng tràn lan các từ ngữ nước ngoài trong các lĩnh vực như âm nhạc, thể thao, giải trí... trên các phương tiện thông tin đại chúng ở ta đang tạo ra những thứ tiếng xã hội khá lộn xộn và cũng đang gây nên những phản cảm như vậy.
Người ta nói đến các emxi (người dẫn chương trình), cátxê (tiền mặt), sô (biểu diễn), lai vờ sâu (biểu diễn trực tiếp), nhạc claxích (nhạc cổ điển), nhạc congtruy (nhạc đồng quê), nhạc đăngxơ (nhạc nhảy), các fan (người hâm mộ), huligân (côn đồ)... một cách tự nhiên như thể đó là những từ tiếng Việt mà ai cũng hiểu, cũng biết.
Thực ra, chúng ta có thể đồ rằng ngay cả những người đang sử dụng những từ này của tiếng Anh cũng chưa chắc đã hiểu rõ ý nghĩa của chúng. Như từ emxi chẳng hạn. Đó là một từ viết tắt trong tiếng Anh (MC = Master of Ceromonies), có nghĩa là người dẫn chương trình có nhiệm vụ giới thiệu các tiết mục biểu diễn (tất nhiên là ở đây ta chỉ nói đến ý nghĩa đã được lựa chọn để vay mượn vào tiếng Việt), nhưng có phát thanh viên ở ta đã giới thiệu nhà báo X. với khán giả truyền hình là một emxi về thú chơi cây cảnh mà lẽ ra phải giới thiệu là nhà báo .
Đó không phải là trường hợp nhầm lẫn cá biệt mà là hiện tượng có tính phổ quát về sự mơ hồ trong việc tiếp thu và sử dụng các từ ngữ nước ngoài, khiến cho xã hội ta hiện nay bị loạn các emxi tự phong: Chúng ta có cả các lại emxi cây cảnh; emxi trò chơi; emxi cầu truyền hình; emxi ăn hỏi; emxi đám cưới; emxi khai trương; emxi khai giảng; emxi khánh thành... mà không cần phải có tay nghề ở mức nghệ nhân (master) như ở các nước.
Vấn đề đáng phê phán là: Mục đích của việc vay mượn các từ ngữ nước ngoài vào trong tiếng Việt hiện nay rất không rõ ràng. Người ta đang vay mượn những từ ngữ đã có các yếu tố tương đương trong tiếng Việt.
Vì vậy, không thể giải thích được lí do tại sao trên các phương tiện thông tin đại chúng người ta phải nói nhạc claxích thay cho nhạc cổ điển, hay nhạc congtruy thay cho nhạc đồng quê.
Chính sự mù mờ về mục đích vay mượn từ ngữ ngoại lai đang tạo ra những cách nói dư thừa trong tiếng Việt như: Các fan hâm mộ, các sô diễn, tiền cátxê, emxi dẫn chương trình, một buổi diễn lai vờ sâu, hoặc cách nói tối nghĩa như: "Thầy X. chạy mỗi ngày ba sô".
Đặc biệt, một từ như từ "teen" được vay mượn vào tiếng ta bất chấp cả sự khác biệt về hệ thống cấu tạo của hai thứ tiếng, khiến cho việc sử dụng nó trở nên khá rối rắm. Cái từ teen chỉ phù hợp với tiếng Anh là thứ tiếng có cách cấu tạo những số từ từ 13 đến 19 bằng cách thêm yếu tố teen vào phía sau.
Vì cái bộ phận teen chung cho các số từ đó nên người Anh có thể sử dụng từ teenage để chỉ độ tuổi thanh thiếu niên từ 13 đến 19 tuổi hoặc teenager để chỉ những người nằm trong độ tuổi đó.
Đây cũng là độ tuổi trong đó có một số tuổi trùng với tuổi dậy thì nên teenager đôi khi còn hàm chứa ý nghĩa "tuổi nổi loạn". Tiếng Việt ta không có cách cấu tạo từ như vậy, nhưng chúng ta có nhiều cách để nói về những độ tuổi khác nhau, phù hợp với hệ thống tiếng Việt, ví dụ: Tuổi thanh thiếu niên, tuổi mới lớn, tuổi ô mai, tuổi dậy thì, tuổi chanh cốm, tuổi xanh, tuổi học trò, tuổi trăng tròn, tuổi mười bảy, tuổi đôi mươi, tuổi vị thành niên. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn còn có tuổi đá buồn.
Tiếng ta không nghèo nàn đến mức phải mượn từ teen của tiếng Anh, mà thực ra chẳng hợp gì với các cách nói về độ tuổi cả: Nó không phải là tuổi học trò, cũng không phải là tuổi dậy thì hay tuổi vị thành niên... Đơn giản đây chỉ là độ tuổi mà trong tiếng Anh các số đếm chỉ tuổi có chứ bộ phận teen, ví dụ Thirteen, fourteen, fifteen...
Số đếm tương đương của chúng ta là mười ba, mười bốn, mười lăm... nên tất nhiên chúng ta cũng có thể nói tuổi mười hay tuổi mươi được. Nhưng nếu nói như vậy thì tuổi mười sẽ bao gồm cả tuổi lên mười, tuổi mười một và mười hai, vì cách cấu tạo số đếm của tiếng ta là như vậy.
Rõ ràng là ở đây, người Việt không thấy có lí do gì để nói về độ tuổi theo cách này, chứ tuyệt nhiên không phải do tiếng Việt chúng ta quá kém cỏi hay không sang trọng. Sự vay mượn thiếu nguyên tắc này đã làm cho tiếng Việt có thêm một từ mà cách viết đến cách sử dụng đều không phù hợp với hệ thống ngôn ngữ và văn hóa của người Việt Nam, và đồng thời cũng đang tạo ra những cách hiểu không thống nhất.
Có nhiều người, khi nói tới tuổi teen, cứ nghĩ đó là tuổi học trò. Thật oan uổng cho những cô cậu học trò ở độ tuổi từ 6 đến 12 tuổi, cũng bị vơ vào số đó. Lại có người hiểu đó là tuổi vị thành niên nên viết: "Nhà nghỉ trên đường Hoàng Quốc Việt là điểm hẹn lí tưởng của lứa tuổi teen ngây thơ".
Không lẽ ở ta các cô cậu 13, 14 tuổi đã ồ ạt rủ nhau đến các nhà nghỉ, hoặc không lẽ những thanh niên 18, 19 tuổi (tuổi thành niên) ở ta vẫn còn nằm ở lứa tuổi ngây thơ? Do sự mù mờ này mà chính tác giả đó ở chỗ khác lại viết: "Đặc điểm chung của những cặp này là đều rất trẻ, thậm chí dưới 20 tuổi" (???).
Như vậy, tuổi teen lại được hiểu là tuổi trên 20. Không những thế, từ teen lúc thì được dùng làm tính từ, ví dụ: Tuổi teen, lúc khác lại đừng dùng làm danh từ khiến cho người nghe/người đọc không biết đâu mà lần, ví dụ: "Teen bây giờ khác quá."; "... những thắc mắc của teen về chuyện học hành, thi cử, yêu đương...".
Bản thân cái việc đưa nguyên xi dạng chữ viết tiếng Anh vào tiếng Việt như vậy cũng là một điều cần phải lên án mạnh mẽ vì nó vi phạm trắng trợn hệ thống chữ viết của tiếng Việt.
Như vậy có thể thấy, nhiều trường hợp vay mượn các yếu tố tiếng nước ngoài vào tiếng Việt không có lí do chính đáng: Chúng không có tác dụng bổ sung những từ ngữ đang thiếu cho tiếng Việt trở nên chính xác hơn hay phong phú hơn, cũng không làm cho nó sang trọng hơn.
Một điều chắc chắn rằng, sự vay mượn lộn xộn và cẩu thả các yếu tố nước ngoài đang tạo ra những biệt ngữ xã hội. Chỉ có điều những biệt ngữ xã hội đó lại đang hoạt động trong chức năng của ngôn ngữ toàn dân. Đó thật sự là một "lỗi hệ thống" trong tiếng Việt hiện nay của chúng ta.
Theo Trí Thức Trẻ
