Xung đột Trung Đông: Biểu hiện của một trật tự khu vực rạn vỡ

Leo thang gần đây trong xung đột Israel-Iran, mà đỉnh điểm là cuộc không kích của Mỹ hôm 22/6 nhắm vào một số cơ sở hạt nhân của Iran đánh dấu sự sụp đổ của mô hình “chiến tranh trong bóng tối” kéo dài giữa hai nước Trung Đông.

Iran gạt phắt tuyên bố về lệnh ngừng bắn của Tổng thống Mỹ, ra 'tối hậu thư' cho Israel Bộ 3 vũ khí 'sấm sét' Mỹ sử dụng trong cuộc không kích 3 cơ sở hạt nhân của Iran Tổng thống Trump tuyên bố ngừng bắn giữa Israel và Iran sau khi căn cứ quân sự ở Qatar bị Tehran không kích

Hội đồng Bảo an LHQ họp về xung đột Iran-Israel

Một cuộc họp của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc về xung đột Iran-Israel. (Nguồn: UN News)

Đây là lần đầu tiên xung đột giữa Iran và Israel chuyển sang dạng đối đầu công khai ở cấp độ quốc gia có chủ quyền với sự tham gia trực tiếp của một siêu cường toàn cầu. Bước ngoặt này đã khơi mào chuỗi hệ quả chiến lược, nhân đạo và địa chính trị vượt khỏi phạm vi Trung Đông, đe dọa sự ổn định toàn cầu.

Tin liên quan
Mỹ tấn công Iran: Đòn đánh chiến lược hay canh bạc mạo hiểm?

Sự kiện này nối tiếp căng thẳng Israel-Hamas trong hai năm qua, phản ánh một điểm gãy trong an ninh Trung Đông. Đây không phải là một sự cố mang tính cá biệt mà là hệ quả tất yếu của quá trình rạn nứt kéo dài trong trật tự khu vực. Có thể thấy, cấu trúc an ninh hiện hành tại khu vực này đã và đang bị xói mòn bởi sự suy yếu thể chế, sự rút lui của các thế lực quốc tế và cạnh tranh địa chính trị đã gia tăng vượt tầm kiểm soát. Những yếu tố đó đã tạo ra điều kiện chín muồi cho xung đột và làm tăng đáng kể nguy cơ bùng phát một cuộc chiến tranh khu vực toàn diện.

Một trật tự rạn vỡ

Sự tan rã của trật tự an ninh Trung Đông đã vượt xa mức cảnh báo - nó đang diễn ra với hậu quả cụ thể và ngày càng nghiêm trọng. Trong nhiều thập kỷ, Hoa Kỳ đóng vai trò then chốt trong việc duy trì ổn định khu vực thông qua mạng lưới đồng minh, hiện diện quân sự và ngoại giao chủ động. Tuy nhiên, sau Chiến tranh Iraq và sự kiện “Mùa xuân Arab”, sự rút lui dần của Washington đã tạo ra khoảng trống quyền lực, khiến các chủ thể quan trọng tại khu vực như Iran, Thổ Nhĩ Kỳ và Israel cạnh tranh để khẳng định ảnh hưởng, dẫn đến sự phân mảnh và suy giảm lòng tin trong khu vực.

Trong bối cảnh đó, Trung Đông không có được một thể chế an ninh khu vực toàn diện như OSCE ở châu Âu hay ASEAN ở Đông Nam Á. Các nỗ lực phối hợp bị cản trở bởi chia rẽ ý thức hệ, xung đột tôn giáo và những hận thù lịch sử. Việc một thỏa thuận quốc tế quan trọng về chương trình hạt nhân của Iran là JCPOA (Joint Comprehensive Plan of Action - Kế hoạch hành động toàn diện chung), vốn được xem là một trong những biểu tượng lớn nhất của đối thoại hạt nhân, sụp đổ đã minh chứng cho sự mong manh của mọi thỏa thuận trong lĩnh vực hạt nhân. Hiệp định hòa bình Abraham cho Trung Đông do Hoa Kỳ hậu thuẫn tuy giúp cải thiện quan hệ giữa Israel và một số quốc gia Arab, lại làm sâu sắc thêm chia rẽ với Iran và khoét sâu phân cực khu vực.

Trong khoảng trống thể chế đó, các quốc gia dần chuyển sang các công cụ phi đối xứng, khiến cho các dạng thức như chiến tranh ủy nhiệm, tấn công mạng, và chiến dịch thông tin sai lệch được sử dụng như các công cụ chính sách. Những công cụ này làm xói mòn chủ quyền, làm mờ ranh giới giữa chiến tranh và hòa bình, đồng thời làm trầm trọng thêm bất ổn tại các quốc gia dễ bị tổn thương. Hơn thế, chúng gây khó khăn cho các nỗ lực kiểm soát xung đột và truy cứu trách nhiệm.

Tổng thống Donald Trump và Phó Tổng thống DJ Vance theo dõi tình tình Trung Đông ở Phòng Tình huống trong Nhà Trắng. (Nguồn: CNN)

Ẩn sau các xu thế trên là sự đứt gãy các cam kết tập thể. Khi các quốc gia hành động đơn phương, dựa trên cảm nhận riêng về các mối đe dọa sinh tồn, thì ngoại giao dài hạn đã bị thay thế bằng vũ lực. Hệ quả là không gian cho hòa bình bền vững bị thu hẹp nghiêm trọng. Trung Đông ngày nay vận hành trong một môi trường không còn có sự ràng buộc bởi quy tắc, và trở thành nơi sức mạnh thường thắng thế đối thoại.

Biểu hiện của hệ thống suy yếu

Cuộc đối đầu giữa Israel và Iran không phải là nguyên nhân gốc rễ của bất ổn, mà là kết quả trực tiếp của một trật tự an ninh đã suy sụp từ lâu. Hành vi của Iran phản ánh một chiến lược sống còn chứ không đơn thuần là vấn đề ý thức hệ, trong bối cảnh nước này bị cô lập ngoại giao, bị bao vây kinh tế và an ninh. Mạng lưới lực lượng ủy nhiệm tại Lebanon, Iraq, Syria và Yemen không phải là công cụ tấn công, mà là một phần của chiến lược sinh tồn trong một hệ thống thiếu đối thoại.

Ngược lại, Israel luôn duy trì học thuyết an ninh dựa trên phòng ngừa mối đe dọa, do vị trí địa lý và lịch sử dễ bị tổn thương. Sự thiếu vắng cơ chế cảnh báo sớm hay kiểm soát khủng hoảng khiến Israel ngày càng dựa vào biện pháp quân sự đơn phương: không kích, ám sát, tấn công mạng. Cuộc không kích Iran tháng 6/2025 không phải là một hành động bất ngờ, mà là kết quả tất yếu của học thuyết chiến lược trong môi trường thiếu ràng buộc thể chế.

Về phía Hoa Kỳ, sự chuyển hướng từ chính sách răn đe mềm sang hành động quân sự trực tiếp cho thấy sự mất niềm tin vào công cụ ngoại giao. Việc cho phép tấn công trực diện vào Iran không chỉ đánh dấu một bước leo thang mà còn tiềm ẩn nguy cơ khiến Hoa Kỳ sa lầy sâu hơn trong một khu vực mà chính họ đã muốn thoát ly từ lâu.

Trong khi đó, các cường quốc khác cũng chưa thể hiện được vai trò điều phối xung đột. Nga gắn bó với Iran mang tính chiến thuật, không xây dựng. Trung Quốc chủ yếu quan tâm đến lợi ích năng lượng và thương mại, thiếu chiến lược an ninh lâu dài. EU - dù có khát vọng - lại thiếu thống nhất và sức mạnh thể chế. Trung Đông do đó tiếp tục tồn tại trong khoảng trống quyền lực toàn cầu, không có ai đủ khả năng dẫn dắt hòa giải.

Tính chất toàn cầu của khủng hoảng

Xung đột Israel - Iran không thể xem là vấn đề song phương đơn lẻ mà có nguy cơ lan sang Lebanon, Syria, Iraq, nơi lực lượng ủy nhiệm hoạt động mạnh. Các quốc gia vùng Vịnh như Saudi Arabia hay Các tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE) cũng có thể trở thành nạn nhân nếu cơ sở hạ tầng năng lượng bị tấn công. Trong kịch bản xấu, eo biển Hormuz có thể bị phong tỏa, cản trở huyết mạch dầu mỏ toàn cầu, gây sốc cho thị trường năng lượng quốc tế.

Người dân Iran phản đối hành động tấn công của Israel tại thủ đô Tehran. (Nguồn: Tasnim)

Mối lo ngại lớn hơn là leo thang hạt nhân. Iran được cho là đang tiến gần ngưỡng vũ khí hạt nhân; trong khi đó, chính sách mập mờ về năng lực hạt nhân của Israel khiến các tính toán chiến lược trở nên rủi ro. Trong bối cảnh thiếu cơ chế minh bạch và kiểm chứng, một hiểu lầm hoặc hành động sai lệch cũng có thể châm ngòi thảm họa. Chiến lược mơ hồ hạt nhân từng là biện pháp răn đe nay có thể trở thành chất xúc tác cho đối đầu không kiểm soát.

Về mặt nhân đạo và kinh tế, một cuộc chiến toàn diện sẽ gây ra làn sóng người tị nạn mới, gia tăng áp lực lên các nước láng giềng như Jordan, Lebanon, thậm chí đến châu Âu. Đồng thời, tác động dây chuyền từ khủng hoảng năng lượng có thể làm trầm trọng thêm lạm phát, bất ổn chính trị và phân cực xã hội tại nhiều nước phương Tây.

Ở cấp độ quốc tế, xung đột Israel-Iran còn là yếu tố thúc đẩy sự phân cực giữa các cường quốc. Việc Mỹ tăng cường hiện diện quân sự có thể kích hoạt phản ứng cân bằng từ phía Nga và Trung Quốc, khiến không gian ngoại giao trung lập ngày càng thu hẹp. Trật tự quốc tế vốn đã bị phân mảnh sẽ tiếp tục bị chi phối bởi cạnh tranh phản ứng thay vì hợp tác có cấu trúc

Tái thiết trật tự hay chấp nhận hỗn loạn?

Trung Đông đang đứng trước ngã rẽ: hoặc tái thiết một trật tự an ninh khu vực bền vững, hoặc chấp nhận tình trạng bất ổn kéo dài. Việc tái lập ổn định không thể chỉ đến từ bên ngoài, mà phải bắt nguồn từ các sáng kiến nội tại. Trước tiên, việc khôi phục ngoại giao hạt nhân với Iran là điều cấp bách. Tuy nhiên, thỏa thuận mới không thể chỉ dừng lại ở vấn đề hạt nhân, mà phải mở rộng sang an ninh khu vực và tái hòa nhập kinh tế.

Thứ hai, cần thiết lập các cơ chế tránh xung đột giữa Israel và Iran - dù ở mức tối thiểu như đường dây nóng khủng hoảng, dưới sự bảo trợ của Liên hợp quốc hoặc EU. Những bước này tuy nhỏ, nhưng có thể tạo đà cho đối thoại về lâu dài.

Thứ ba, Trung Đông cần một nền tảng an ninh khu vực thể chế hóa. Điều này có thể dựa trên cảm hứng từ ASEAN hoặc Tiến trình Helsinki. Một diễn đàn thường trực cho đối thoại, kiểm soát vũ khí và ngoại giao kênh hai (Track II) sẽ giúp giảm thù địch, xây dựng lòng tin và điều phối khủng hoảng.

Cuối cùng, các cường quốc cần từ bỏ cách tiếp cận áp đặt và thay vào đó là hỗ trợ chủ thể khu vực đóng vai trò chính. Hòa bình bền vững phải được kiến tạo từ bên trong, dựa trên lợi ích và năng lực thực tế của các quốc gia Trung Đông.

Xung đột Israel-Iran là biểu hiện rõ nhất cho sự tan vỡ của trật tự khu vực Trung Đông. Trong một môi trường mà các thể chế suy yếu, quy tắc bị phá vỡ và cạnh tranh không kiểm soát, xung đột không còn là ngoại lệ, mà là hệ quả tất yếu.

Vấn đề đặt ra không phải là trật tự cũ đã sụp đổ, mà là liệu một trật tự mới có thể được xây dựng không. Nếu không có một khuôn khổ toàn diện, bao trùm và có khả năng thực thi, nơi các bên thù địch và đồng minh cùng chia sẻ tầm nhìn an ninh chung - Trung Đông sẽ mãi mắc kẹt trong vòng xoáy leo thang - phản ứng - trả đũa không hồi kết, đồng nghĩa với xung đột vĩnh viễn và thảm họa nhân đạo bất tận.