Ngày Tết nói chuyện về hoa

Trong những câu thơ cổ điển vĩ đại nhất của Việt Nam, Truyện Kiều, viết vào cuối thế kỷ XVIII, từ “hoa” xuất hiện 130 lần. Nếu người ta đếm tên các loài hoa cụ thể, con số có thể lên tới bốn chữ số. Tác giả Truyện Kiều - Nguyễn Du (1765-1820), chắc hẳn đã lớn lên trong một môi trường thấm đẫm hoa cỏ nên không thể không nhắc đến chúng. Thật thông minh, ông ấy đã biến những bông hoa thành một thứ gì đó có khả năng truyền tải vô số ý nghĩa cả nghĩa đen và nghĩa bóng một cách khéo léo, trong khi những từ ngữ hoặc cách thức khác có thể không diễn tả nổi.

Khi còn nhỏ, tôi đã thuộc lòng một số câu thơ Kiều, từ những câu hát khi mẹ ru tôi ngủ trong nôi. Tuy nhiên, phải đến năm sáu tuổi, hoa mới trở thành một phần trong tiềm thức của tôi.

Đó là vào những năm 1930, chúng tôi sống ở phố Hàng Gai, ngay trung tâm khu phố cổ Hà Nội. Trong một căn phòng nhỏ ở tầng trên, chúng tôi có một bàn thờ Thần Hổ, với hình con hổ. Vào ngày mồng Một âm lịch, mẹ tôi luôn thắp hương để tỏ lòng thành kính với thần linh. Lễ vật bao gồm bát nước mưa và đĩa hoa. Vào ngày đặc biệt đó, người bán hoa quen biết luôn mang đến cho mẹ tôi những bông hoa được gói trong lá chuối và buộc bằng lạt tre.

Hơn cả đồ trang trí

Ở Việt Nam, hoa và hương được coi là kênh giao tiếp giữa con người và thần linh. Hương thơm của hoa và của nén hương lan tỏa trong không khí. Người Việt dùng danh từ ghép hương-hoa, có nghĩa là “hương hoa” để chỉ lễ vật vàng mã.

Người Việt Nam vô cùng cẩn thận khi lựa chọn hoa để làm lễ vật. Chỉ một số loại hoa nhất định mới có thể được bày trên bàn thờ. Hoa vàng mã bao gồm hoa Sói, hoa Ngâu, hoa Hồng, hoa Huệ, hoa Dơn, hoa Móng rồng, hoa Lan, hoa Thiên lý, hoa Mộc, hoa Sen, hoa Phượng vĩ… Hoa Nhài không được dùng để thờ cúng vì loài hoa này nở hoa và tỏa hương thơm vào ban đêm, do đó người ta cho rằng có liên quan đến mại dâm.

Hoa Ngâu rất tốt để tạo mùi thơm cho trà và thuốc lá. Vì nó nhỏ và xinh nên nó được dùng để mô tả một kiểu cười đặc biệt như trong bài dân ca sau đây:

Nụ cười như thể hoa ngâu,

Cái khăn đội đầu như thể hoa sen.

Hoa Huệ có màu trắng, nhưng khác với hoa Loa kèn châu Âu (Lys), trước đây chỉ được sử dụng trong đám tang và lễ Tạ ơn và không bao giờ được dùng làm quà tặng. Hoa Dơn có màu đỏ hoặc vàng trắng nhưng không có mùi thơm. Hoa Móng rồng có hình móng thú, tỏa ra mùi thơm của chuối chín. Cây hoa Mộc có màu trắng, nhỏ thường được trồng ở vườn chùa và dùng để làm thơm thuốc lá. Hoa Thiên lý thuộc loại cây nhỏ, có thể dùng để nấu nước dùng.

Hoa Sen là loài hoa quan trọng trong nhiều nền văn hóa. Người ta tin rằng nó là sinh vật sống đầu tiên trên trái đất và giờ nó vẫn còn được bao phủ trên một vùng nước rộng lớn. Nó tượng trưng cho cơ quan sinh dục nữ, nguồn gốc của sự sống và niềm vui. Những người theo đạo Phật và đạo Hindu coi hoa sen có màu sắc đẹp đẽ, là hiện thân của đức hạnh dù hoa mọc trong bùn. Người Việt có câu ca dao về hoa Sen như sau:

Nhị vàng bông trắng lá xanh,

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.

Những người theo đạo Phật tin rằng, khi Đức Phật ngồi trên hoa Sen, những bông hoa tượng trưng cho bản chất của Ngài, vốn không bị ảnh hưởng bởi sự hư hoại của sự tồn tại trần thế - vòng quay của sự sống và cái chết hay luân hồi. Vì vậy, cánh sen và búp sen đã trở thành họa tiết trang trí thường xuyên ở các ngôi chùa.

Hoa Phượng vĩ có cánh hoa màu đỏ hình đuôi phượng huyền thoại. Hoa được dùng để thờ cúng. Ngoài ra người ta còn dùng nó để trang trí.

Ngày xưa người làm vườn không bán hoa trang trí. Hoa còn được cắt từ cành và bán với mục đích vàng mã. Vì yêu vẻ đẹp nên người ta thường tự mình trồng hoa. Họ xây một khoảnh sân đặc biệt để trồng cây cảnh, trong đó có hoa. Những “khu vườn” này thường là một cái ao nhỏ hay bể nước nhỏ, ở giữa có một ngọn núi thu nhỏ, xung quanh đặt những chậu hoa trên những bệ đất nung.

Ngày nay, nhiều người trồng hoa như một sở thích. Họ trồng đủ các loại hoa như hoa Lan, hoa Trà, hoa Cúc, hoa Sói, hoa Mộc, hoa Thược dược, hoa Cẩm chướng, hoa Dạ hợp (hay Dạ hợp hương – họ Mộc lan), hoa Huệ, hoa Nhài, hoa Quỳnh, hoa Hồng, hoa Đào, hoa Mai, hoa Thủy tiên, hoa Hải đường, hoa Phù dung… Tuy nhiên, vì những người sành hoa thường là học giả nên họ chỉ chọn trồng những loại hoa tượng trưng cho giá trị đạo đức truyền thống.

Hoa Lan nhất định phải có trong vườn của những người sành điệu, vì những bông hoa này được cho là đại diện cho sự cao quý của học giả truyền thống và bản chất thuần khiết của phụ nữ. Một số người thích loài Lan ngọc trai trắng vì hương thơm nhẹ nhàng và tinh tế của nó.

Những triết lý riêng

Những loài hoa khác cũng có những ý nghĩa riêng trong triết lý của người trồng hoa. Hoa Cúc, loài hoa của mùa Thu, tượng trưng cho sự lịch sự, gắn liền với vẻ ngoài quý phái và tỏa hương thơm dịu nhẹ.

Hoa Quỳnh là hoa họ xương rồng. Bông hoa to bằng cái bát cơm. Nó chỉ nở vào ban đêm và có màu trắng tinh khiết. Những học giả nhiều tuổi thích ngồi uống rượu ngắm hoa quỳnh nở.

Có người cho rằng chính người Pháp đã mang hoa Hồng cảnh vào Việt Nam vì trước đó loài hoa này chưa hề xuất hiện trong văn học Việt Nam, kể cả ở Kiều. Đây có lẽ là lý do vì sao hoa Hồng ít được ca ngợi trong văn học Việt Nam so với các loài hoa khác.

Hoa Phù dung là một loại hoa họ dâm bụt. Khi nở, hoa có màu trắng nhưng nhanh chóng chuyển sang màu đỏ và héo rất nhanh. Như vậy, loài hoa này tượng trưng cho vẻ đẹp phù du.

Hoa Hải đường là một loại hoa trà có màu đỏ tươi, nhụy hoa màu vàng. Nó cũng là một yêu thích của các học giả truyền thống.

Một số loài hoa gắn liền với Tết Nguyên đán của người Việt. Loài hoa được ưa chuộng nhất trong dịp Tết là hoa Mai (mai trắng, mai vàng), là một trong những loài hoa nở đầu tiên báo hiệu mùa Xuân đang đến, tượng trưng cho tinh thần quân tử. Theo quan niệm của nhiều người, nhà nào có hoa mai nở càng nhiều cánh thì nhà đó càng may mắn và sung túc trong năm mới.

Ở miền Nam, người ta trang trí nhà cửa bằng hoa Mai vàng trong dịp Tết, màu vàng của hoa Mai từ lâu được xem là màu tượng trưng cho sự giàu sang, phú quý. Người ta chưng hoa Mai vào dịp Tết với mong muốn một năm mới phát tài, giàu sang.

Ở miền Bắc, người ta lại thích hoa Đào với cánh hoa màu đỏ tươi hoặc hồng. Hoa Đào không chỉ mang không khí ấm cúng đến cho mỗi nhà, mà theo quan niệm phong thủy còn mang đến nhiều may mắn cho gia chủ trong dịp năm mới, vì cành đào hay cây “đào thế” là biểu trưng cho mùa Xuân vì có lá, nụ, hoa và cả quả non. Trong tranh dân gian, bộ tranh tứ bình vẽ bốn loài hoa trong năm thì hoa Đào đại diện cho mùa Xuân. Đào là khí dương nên chơi đào bích, đào phai, đào thất thốn hay đào bạch thì đều rực khí dương trong nhà. Nếu Tết nào rét ngọt, sắc hồng của đào bích sẽ làm ấm thêm gian nhà và kéo các thành viên lại gần nhau.

Hoa Mẫu đơn và hoa Thủy tiên cũng là loài hoa ngày Tết. Người chơi hoa thường trưng bày hoa theo bộ: bộ Tứ hữu (dành cho bạn bè) gồm Mai, Lan, Cúc và Trúc; bộ Tứ quý (bốn mùa) gồm Mai (mùa Xuân), Sen (mùa Hạ), Cúc (mùa Thu) và loại cây Lá kim (mùa Đông).

Ở nông thôn, một số loài hoa khác cũng được ưa chuộng. Hoa Dâm bụt mọc bên hàng rào. Cỏ Tóc tiên có hoa lá đỏ, về đêm tỏa hương thơm. Bên bể chứa nước mưa là Lan tiêu và tất nhiên là hoa Cau với những bông hoa nhẹ nhàng tỏa hương thơm vào không khí lúc bình minh. Hoa Mướp vàng rực trên mái tranh. Hoa Tầm xuân trang trí bụi cây ven hàng rào. Cây Đại linh thiêng đứng trang nghiêm trong vườn chùa, đền chùa. Cây hoa Gạo thả những thảm hoa đỏ rực trước sân đình.

Nhiều năm gần đây, cuộc sống người dân ngày càng phát triển, nhu cầu văn hóa tinh thần vì thế cũng trở nên phong phú và đa dạng hơn. Ngoài đào, mai, quất… đã có thêm nhiều lựa chọn là các loại cây có dáng bonsai độc đáo hay các loài hoa nhập khẩu…

Mỗi loài hoa có một ý nghĩa khác nhau nhưng tựu trung lại, chơi hoa ngày Tết đều mang đến cho gia đình may mắn, bình an, hạnh phúc trong năm mới.