Báo chí bỏ qua trí tuệ nhân tạo giống như sở hữu 'mỏ vàng' mà không khai thác

Đó là chia sẻ của ông Bung Trần, Phó Chủ tịch AI Education group, nhà đào tạo chính thức toàn cầu của Goofile giáo dục với Báo Thế giới và Việt Nam.

AI, mạng xã hội và câu chuyện khẳng định giá trị riêng

Với vai trò là một người đào tạo về công nghệ của Google, ông có thể chia sẻ góc nhìn về sự chuyển dịch từ “chuyển đổi số” sang “chuyển đổi trí tuệ nhân tạo” trong ngành truyền thông và báo chí? Đây là xu hướng tất yếu hay chỉ là một trào lưu nhất thời?

Đây hoàn toàn là một xu hướng tất yếu và là một bước tiến hóa sâu sắc hơn của quá trình chuyển đổi số. Chuyển đổi số là quá trình chúng ta chuyển đổi "hình thức" hoạt động từ báo in sang báo điện tử, từ văn bản sang đa phương tiện, từ phát hành một chiều sang tương tác trên nền tảng số. Về cơ bản, đó là việc số hóa quy trình và nội dung đã có.

Chuyển đổi trí tuệ nhân tạo (AI) là bước tiếp theo, chuyển đổi "bộ não" của quá trình đó. Nó không chỉ thay đổi cách làm báo, mà còn thay đổi khả năng của chúng ta. AI giúp chúng ta khai thác thông tin từ dữ liệu một cách thông minh hơn, tạo ra nội dung hiệu quả hơn, phân phối chúng một cách chính xác hơn.

Vì vậy, đây không phải là một trào lưu. Chuyển đổi số đã tạo ra nền tảng dữ liệu khổng lồ và AI chính là công cụ để khai thác giá trị từ nền tảng đó. Bỏ qua AI cũng giống như việc đã có một "mỏ vàng" (dữ liệu) nhưng lại từ chối sử dụng công cụ khai thác hiện đại nhất.

Theo ông, báo chí truyền thống đang đứng trước những thách thức gì khi mạng xã hội dần chiếm lĩnh thời gian và sự chú ý của người dùng?

Báo chí đang đối mặt với ba thách thức lớn từ sự thống trị của mạng xã hội: Đầu tiên, cuộc chiến giành sự chú ý. Thuật toán của mạng xã hội được thiết kế để tối đa hóa sự tương tác (like, share, comment), không phải để tối ưu hóa sự thật hay giá trị thông tin. Báo chí, với sứ mệnh cung cấp thông tin chính xác, có chiều sâu, vốn không thể lúc nào cũng "gây sốc" hay "giật gân", vì vậy rất khó cạnh tranh trên sân chơi này.

Thứ hai, khủng hoảng niềm tin và tin giả. Mạng xã hội là môi trường lý tưởng cho tin giả lan truyền với tốc độ chóng mặt. Điều này làm xói mòn niềm tin của công chúng vào mọi nguồn tin, kể cả báo chí chính thống. Báo chí phải tốn rất nhiều nguồn lực không chỉ để đưa tin, mà còn để "đính chính" và "kiểm chứng" thông tin sai lệch.

Thứ ba, sự phân mảnh của không gian công luận. Mạng xã hội tạo ra các "bong bóng bộ lọc" và "buồng vang", nơi người dùng chỉ tiếp cận những thông tin củng cố quan điểm sẵn có của họ. Điều này phá vỡ không gian đối thoại chung mà báo chí từng có vai trò kiến tạo, gây khó khăn cho việc xây dựng sự đồng thuận xã hội.

Trí tuệ nhân tạo có thể đóng vai trò như thế nào trong quy trình sản xuất, phân phối và cá nhân hóa nội dung báo chí hiện nay? Ông có thể nêu một số ứng dụng cụ thể?

AI có thể can thiệp và nâng cấp toàn bộ chu trình sống của một sản phẩm báo chí. Về sản xuất nội dung, AI hỗ trợ nghiên cứu. Trong đó, AI có thể tóm tắt các báo cáo dài hàng trăm trang (ví dụ: báo cáo của Liên hợp quốc, tài liệu của các tổ chức quốc tế) thành các gạch đầu dòng chính chỉ trong vài giây.

AI cũng có thể phân tích các bộ dữ liệu phức tạp về kinh tế, xã hội, hay các xu hướng địa chính trị để tìm ra những câu chuyện ẩn giấu. Đồng thời, tự động tạo video ngắn hoặc infographic từ một bài viết dài, viết kịch bản cho podcast, đề xuất nhiều phiên bản tiêu đề và mô tả cho cùng một bài viết để thử nghiệm hiệu quả. Ví dụ, một nhà báo viết về quan hệ thương mại Việt Nam - EU có thể yêu cầu AI phân tích dữ liệu hải quan trong 5 năm, trực quan hóa thành biểu đồ, tóm tắt các điểm chính trong Hiệp định EVFTA.

Về phân phối nội dung, AI có thể tối ưu hóa SEO và Mạng xã hội. Tức là, AI đề xuất từ khóa, thời điểm đăng bài, cách viết phù hợp nhất cho từng nền tảng (Facebook, Google) để tối đa hóa khả năng tiếp cận; Tự động hóa như lên lịch đăng bài, tự động chia sẻ lại các nội dung "thường xanh" để thu hút độc giả mới.

Về cá nhân hóa nội dung, AI cũng có thể gợi ý bài viết liên quan. Tương tự Netflix hay Spotify, AI có thể gợi ý cho độc giả những bài viết khác dựa trên lịch sử đọc của họ, giữ họ ở lại trang lâu hơn. Tạo bản tin cá nhân hóa, tự động tổng hợp và gửi email hàng tuần cho độc giả về những chủ đề họ quan tâm nhất.

Theo tôi, Báo Thế giới và Việt Nam có thể tạo một tính năng cho phép độc giả đăng ký nhận "Bản tin AI" hàng ngày về một chủ đề cụ thể, ví dụ "Cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung". AI sẽ tự động quét các bài viết mới, tổng hợp lại và gửi cho những người đã đăng ký.

Báo chí thay đổi cuộc chơi và cạnh tranh bằng giá trị khác biệt

Báo chí có thể khai thác AI nhưng vẫn giữ được tính chính xác, khách quan và đạo đức nghề nghiệp như thế nào? Làm sao để tránh tình trạng “báo chí robot” thiếu chiều sâu và cảm xúc, dưới góc nhìn của ông?

Đây là câu hỏi quan trọng nhất. Câu trả lời nằm ở nguyên tắc: AI là công cụ, nhà báo là người nắm giữ linh hồn của bài báo và hiểu biết về cuộc sống, độc giả của mình. Để giữ vững giá trị cốt lõi, các tòa soạn cần xây dựng bộ quy tắc đạo đức AI. Ban hành quy định rõ ràng về việc khi nào, ở đâu, ở mức độ nào AI được sử dụng trong quy trình làm tin. Quan trọng nhất là con người (biên tập viên, nhà báo) luôn là người chịu trách nhiệm cuối cùng về tính chính xác của thông tin.

Đồng thời, minh bạch với độc giả. Nếu một bài viết có sự hỗ trợ đáng kể từ AI, hãy ghi chú rõ ràng (ví dụ: "Bài viết này được tạo ra với sự hỗ trợ của AI và được kiểm chứng bởi biên tập viên"). Sự minh bạch xây dựng niềm tin. Bên cạnh đó, sử dụng AI cho "việc nặng", dành con người cho "việc khó". Để tránh tình trạng "báo chí robot", hãy để AI làm những việc lặp đi lặp lại, tốn thời gian như gỡ băng, tổng hợp dữ liệu, thống kê...

Điều quan trọng là để giải phóng nhà báo, để họ có thời gian đi thực tế, gặp gỡ nhân vật, xây dựng nguồn tin, thực hiện các cuộc phỏng vấn chuyên sâu và tìm kiếm những câu chuyện có cảm xúc, có chiều sâu phân tích – những thứ AI không thể làm được. AI có thể cho bạn biết cái gì đang xảy ra, nhưng chỉ có nhà báo mới có thể giải thích tại sao nó lại quan trọng và nó tác động đến con người như thế nào.

Trong khi mạng xã hội dùng thuật toán để "giữ chân" người dùng, báo chí cần làm gì để vừa tiếp cận rộng rãi, vừa giữ được bản sắc và giá trị cốt lõi?

Báo chí không nên và không thể cạnh tranh trực diện với mạng xã hội bằng cách bắt chước thuật toán của họ. Thay vào đó, báo chí cần thay đổi cuộc chơi và cạnh tranh bằng những giá trị khác biệt:

Một là, cạnh tranh bằng sự tin cậy, không phải bằng sự lan truyền. Trong một thế giới hỗn loạn thông tin, vai trò của báo chí là một "người gác cổng" đáng tin cậy, một người kiểm chứng và giải thích thông tin. Hãy biến thương hiệu của tòa soạn thành một bảo chứng cho sự thật.

Hai là, xây dựng cộng đồng, không chỉ thu hút người dùng: Thay vì chỉ xem độc giả là "traffic", hãy xây dựng một cộng đồng trung thành xung quanh các giá trị của tờ báo. Tổ chức các sự kiện, tọa đàm, các diễn đàn thảo luận có kiểm duyệt để tạo ra một không gian đối thoại văn minh.

Ba là, tạo ra giá trị độc bản: Đầu tư vào những thể loại mà mạng xã hội không thể có: các bài điều tra độc quyền, các tuyến bài phân tích chuyên sâu, các bài phỏng vấn nhân vật đặc biệt, các phóng sự nhân văn. Đây là lý do để độc giả tìm đến bạn thay vì lướt mạng xã hội.

Kể những câu chuyện chạm đến trái tim con người

Theo ông, đâu là chiến lược dài hạn để báo chí không chỉ “sống sót” mà còn phát triển trong thời đại của AI và mạng xã hội? Liệu có cần một cuộc tái định nghĩa lại nghề làm báo?

Chiến lược dài hạn đòi hỏi một sự chuyển đổi kép: Đó là, chuyển đổi mô hình kinh doanh: Dần dịch chuyển từ việc phụ thuộc vào quảng cáo (mô hình của mạng xã hội) sang các mô hình lấy độc giả làm trung tâm như thu phí đọc báo (subscription), thành viên (membership), hoặc tổ chức sự kiện. Khi độc giả là người trả tiền, tòa soạn sẽ có động lực để phục vụ họ bằng những nội dung chất lượng nhất, thay vì chạy theo lượt xem.

Ngoài ra, chuyển đổi năng lực đội ngũ: Đầu tư mạnh mẽ vào việc đào tạo lại. Nhà báo không chỉ cần biết viết, mà còn cần có kỹ năng về dữ liệu, về AI, về sản xuất đa phương tiện, và kỹ năng quản lý cộng đồng.

Tôi tin rằng, chúng ta cần một cuộc tái định nghĩa về vai trò của nhà báo. Giá trị cốt lõi (sự thật, khách quan, phục vụ công chúng) không đổi, nhưng vai trò sẽ thay đổi từ một người chỉ đơn thuần truyền tin, trở thành một người kiểm chứng, một người giải thích và kết nối các vấn đề và một người kiến tạo không gian đối thoại.

Ông có lời khuyên nào dành cho các nhà báo trẻ và các cơ quan báo chí Việt Nam trong hành trình chuyển đổi AI? Nếu báo chí chỉ chạy theo lượt view, không khác mạng xã hội thì sẽ tự đánh mất mình?

Tôi hoàn toàn đồng ý với nhận định "Nếu báo chí chỉ chạy theo lượt view, không khác mạng xã hội thì sẽ tự đánh mất mình". Đây chính là kim chỉ nam. Theo tôi, hãy đối lập một cách chiến lược với mạng xã hội. Nghĩa là, mạng xã hội tối ưu tốc độ, báo chí phải tối ưu sự tin cậy và chiều sâu. Khi một sự kiện nóng xảy ra, mạng xã hội sẽ có tin đầu tiên, nhưng đó thường là tin đồn, tin chưa kiểm chứng. Hãy chấp nhận đi sau vài phút, thậm chí vài giờ, nhưng khi tin của bạn xuất hiện, nó phải là tin chính xác nhất, đầy đủ nhất và giải thích rõ bối cảnh nhất. Đó là giá trị của bạn.

Với các nhà báo trẻ, đừng sợ AI, hãy học cách sử dụng nó như một trợ lý đắc lực. Nhưng quan trọng hơn, hãy trau dồi những kỹ năng mà AI không thể thay thế, đó là tư duy phản biện, sự thấu cảm, khả năng xây dựng mối quan hệ với nguồn tin, khả năng kể những câu chuyện chạm đến trái tim con người.

Với các cơ quan báo chí Việt Nam - hãy bắt đầu từ việc nhỏ nhưng hãy có một tầm nhìn lớn. Xây dựng một lộ trình chuyển đổi AI rõ ràng, đầu tư vào đào tạo con người trước khi đầu tư vào công nghệ đắt tiền. Quan trọng nhất, hãy luôn tự hỏi: "Chúng ta đang tạo ra giá trị gì khác biệt so với mạng xã hội?". Nếu câu trả lời không rõ ràng, đó là lúc chúng ta cần phải thay đổi.

AI không phải là dấu chấm hết cho báo chí, nó là một khởi đầu mới đầy thách thức nhưng cũng đầy hứa hẹn cho những ai biết cách thích ứng và khẳng định giá trị riêng của mình.