Cuộc chiến Armenia-Azerbaijan: Cờ ngoài bài trong

Xung đột giữa Armenia và Azerbaijan bắt nguồn từ tranh chấp Nagorno-Karabakh đã diễn ra từ trăm năm trước. Nagorno-Karabakh từng là giao điểm của các đế chế Ottoman, Nga và Ba Tư, chứa trong mình những mâu thuẫn, lúc âm ỉ, lúc bùng phát xung đột và không ít lần xảy ra chiến tranh (năm 1980, 1992, 1994…).

Căn cốt của nó là mâu thuẫn giữa hai cộng đồng dân cư chính, vấn đề chủ quyền lãnh thổ và ý chí chính trị của lãnh đạo Armenia và Azerbaijan.

Xét về địa lý, Nagorno-Karabakh nằm gọn trong lãnh thổ Azerbaijan nhưng ở đây người Armenia lại chiếm số đông. Nagorno-Karabakh đã mấy lần chuyển “hộ khẩu” theo những cách khác nhau.

Năm 1921, Azerbaijan và Armenia là thành viên của Liên Xô, chính quyền Liên bang quyết định sáp nhập Nagorno-Karabakh vào Azerbaijan (tương tự như sáp nhập Crimea vào Ukraine), nhưng giao quyền tự trị. Năm 1980, cơ quan lập pháp Nagorno-Karabakh bỏ phiếu đòi độc lập với Azerbaijan, muốn trở về Armenia, dẫn đến bạo lực, xung đột sắc tộc giữa cộng đồng người Armenia theo Cơ đốc giáo và cộng đồng người Azeri theo đạo Hồi.

Cuối năm 1991, Nagorno-Karabakh tổ chức trưng cầu dân ý, tuyên bố độc lập, xung đột bùng phát thành chiến tranh giữa Armenia và Azerbaijan năm 1992.

Năm 1994, quân đội Armenia tiến công chiếm Nagorno-Karabakh, thành lập Cộng hòa tự trị Artsakh, nhưng không được quốc tế công nhận. Tháng 5/1994, dưới sự dàn xếp của Nga, hai nước ký thỏa thuận ngừng bắn, giao Nagorno-Karabakh cho Armenia lâm thời quản lý. Nhưng xung đột, cuộc chiến ở Nagorno-Karabakh vẫn âm ỉ kéo dài.

Vẫn là những thỏa hiệp, những quyết định chính trị, còn ngòi nổ xung đột liên quan đến mâu thuẫn sắc tộc, ý chí của người dân và chủ quyền lãnh thổ đối với Nagorno-Karabakh cơ bản vẫn chưa được tháo gỡ.

Xung đột leo thang, cờ ngoài bài trong

Từ ngày 27/9, quân đội Azerbaijan quyết định tiến công giành lại quyền kiểm soát Nagorno-Karabakh. Cuộc chiến lần này có những điểm khác với các xung đột, chiến tranh trước đó. Về quy mô, cả Armenia và Azerbaijan đều sử dụng lực lượng lớn với nhiều vũ khí hạng nặng, hiện đại như máy bay, UAV, pháo binh, tên lửa phòng không, xe tăng, xe thiết giáp…

Cuộc chiến diễn ra ác liệt cả trên thực địa và truyền thông. Hai bên đổ lỗi cho nhau, công bố sát thương lớn đối phương. Chỉ trong vòng 3 ngày, Bộ Quốc phòng Azerbaijan tuyên bố xóa sổ 2 tiểu đoàn, tiêu diệt 2.300 quân, phá hủy 130 xe tăng, thiết giáp, bắn rơi máy bay của Armenia… Phía Armenia nói tiêu diệt 130 binh sĩ, làm bị thương 200 người, phá hủy 29 xe tăng, xe bọc thép, bắn rơi máy bay của Azerbaijan…

Tổn thất lớn là có thật, hàng trăm dân thường thiệt mạng, nhưng cả hai bên đều không thừa nhận số liệu của đối phương và thông tin cũng chưa được kiểm chứng. Ngày 1/10, có tin máy bay Azerbaijan ném bom một thành phố của Armenia, đẩy xung đột lên bước leo thang mới nguy hiểm.

Điểm khác biệt thứ hai là có sự can dự của bên ngoài. Nga bán vũ khí cho Azerbaijan nhưng quan hệ gần gũi hơn với Armenia. Nga và Armenia đã ký thỏa thuận thành lập “Lực lượng phòng thủ khu vực chung Nam Caucasus” tháng 12/2015 và thỏa thuận thành lập đơn vị quân đội hỗn hợp của hai nước tháng 11/2016.

Hiện Nga có căn cứ quân sự trên lãnh thổ Armenia. Armenia là thành viên của tổ chức Hiệp ước An ninh tập thể (CSTO), thực chất là một liên minh quân sự do Nga đứng đầu. Armenia có quyền yêu cầu Nga, CSTO can thiệp khi lãnh thổ bị nước khác tiến công.

Tuy nhiên, điểm bất lợi lại do hành xử của Armenia. Dù được giúp đỡ rất nhiều, nhưng Armenia lại có những hành động ném đá sau lưng Nga, bày tỏ thân thiện với Mỹ. Armenia đã tham gia cuộc tập trận mang tên “Noble Parthner 2017- Đối tác cao quý” tại Gruzia cùng Anh, Mỹ.

Truyền thông Armenia đưa tin bình luận không tốt về Nga, có bộ trưởng còn đề xuất loại bỏ tiếng Nga! Armenia không ủng hộ Nga sáp nhập Crimea, dù sự kiện này có nét tương tự với Nagorno-Karabakh, công dân Crimea phần đông là người gốc Nga, bày tỏ muốn trở về với Nga.

Có lẽ Armenia không muốn làm mất lòng Ukraine, nhưng Ukraine lại ủng hộ Azerbaijan!

Azerbaijan sử dụng vũ khí của Nga và cả của phương Tây, do Thổ Nhĩ Kỳ, Israel cung cấp (có nguồn tin nước ngoài nói Thổ Nhĩ Kỳ hỗ trợ trực tiếp bằng máy bay, radar).

Thổ Nhĩ Kỳ là bên thứ ba công khai ủng hộ Azerbaijan cả trên chiến trường và trên bàn đàm phán, có những tuyên bố hiếu chiến: Nga, Pháp, Mỹ không nên can thiệp vào tiến trình hòa bình cho Azerbaijan và Armenia; thỏa thuận ngừng bắn bền vững chỉ đạt được khi những kẻ xâm lược Armenia rút khỏi Nagorno-Karabakh.

Thổ Nhĩ Kỳ ủng hộ Azerbaijan cũng có căn nguyên. Cộng đồng dân tộc Turk sinh sống ở Azerbaijan và tiếng Thổ là ngôn ngữ được sử dụng nhiều ở nước này. Theo nhà cầm quyền Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia có quan hệ với Tổ chức công nhân người Kurd (PKK), bị liệt vào danh sách các tổ chức khủng bố. Đa số người dân Armenia theo Cơ đốc giáo, còn phần đông người dân Thổ Nhĩ Kỳ theo đạo Hồi.

Có nguồn tin nước ngoài nói lực lượng Hồi giáo được Thổ Nhĩ Kỳ hỗ trợ đã tới Azerbaijan chiến đấu chống Armenia. Vùng Nagorno-Karabakh nằm gần hai đường ống dẫn dầu và khí đốt (Baku-Tbilisi-Ceyhan và Trans-Anatolian) sang Thổ Nhĩ Kỳ và châu Âu, là điều mà Thổ Nhĩ Kỳ và EU quan tâm.

Sâu xa hơn, sự can dự của Thổ Nhĩ Kỳ trong cuộc chiến ở Nagorno-Karabakh còn nhằm đặt điều kiện, mặc cả với Nga trên các địa bàn chiến lược khác (Syria, Lebanon, Iran).

Ông Richard Giragosian, Giám đốc trung tâm nghiên cứu khu vực ở Yerevan, Armenia nhận xét: Xung đột xảy ra nhiều thế kỷ mà không có sự quan tâm từ bên ngoài, giờ đây đã trở thành một phần trong cuộc cạnh tranh quyền lực giữa Nga và Thổ Nhĩ Kỳ.

Một số nhà nghiên cứu quốc tế dự báo, Gruzia, Thổ Nhĩ Kỳ và Azerbaijan có thể đóng cửa biên giới vùng trời, ngăn chặn máy bay Nga hỗ trợ Armenia và chi viện cho lực lượng Nga đóng quân trong căn cứ quân sự trên đất Armenia.

Dư luận lo ngại cuộc chiến ở Nagorno-Karabakh có thể dẫn đến đối đầu trực tiếp giữa Nga và Thổ Nhĩ Kỳ. Theo họ, cuộc chiến giữa Armenia và Azerbaijan ở Nagorno-Karabakh mang bóng dáng của chiến tranh ủy nhiệm.

Ánh sáng cuối đường hầm - vẫn còn xa

Cuộc chiến thường kết thúc khi một bên thất bại, hoặc cả hai bên bị tổn thất lớn buộc phải chấp nhận thỏa thuận ngừng bắn; hoặc cộng đồng quốc tế gia tăng sức ép, các “trung gian hòa giải” vào cuộc tích cực.

Tranh chấp ở Nagorno-Karabakh liên quan đến vấn đề chủ quyền lãnh thổ, vị thế của chính phủ, quân đội trong đối nội, đối ngoại, nên cả Armenia và Azerbaijan đều tuyên bố không muốn dừng lại. Tương quan lực lượng, sức mạnh quân sự nghiêng về Azerbaijan, nhưng về tổng thể, chênh lệch cũng không quá lớn, khó có bên nào có thể giành thắng lợi áp đảo, nhanh chóng.

Nếu Azerbaijan được sự hậu thuẫn mạnh mẽ của Thổ Nhĩ Kỳ thì Armenia có Nga và CSTO. Tuy nhiên, do các điều khoản của Hiệp ước, tình hình thực tế và những hệ lụy khó lường nên khả năng can thiệp quân sự cũng rất thấp.

Caucasus được xem là sân sau của Nga, nhưng Mỹ và phương Tây đang nhòm ngó. Nga vừa củng cố quan hệ đồng minh chiến lược với Armenia vừa muốn mở rộng, nâng tầm quan hệ đối tác với Azerbaijan. Do đó, Nga vẫn muốn giữ khoảng cách nhất định để thực thi vai trò trung gian hòa giải.

Xét về nhiều mặt, trong bối cảnh hiện nay, xung đột ở Nagorno-Karabakh không phải là điểm nóng mà các nhà chính trị, ngoại giao quốc tế, các nước lớn phải đặc biệt chú ý, ưu tiên giải quyết. Nga, Pháp, Mỹ và một số nước khác bày tỏ quan ngại, yêu cầu hai bên ngừng bắn ngay lập tức. Liên hợp quốc dự kiến tổ chức cuộc họp bàn về Nagorno-Karabakh. Nhưng hành động thực tế chưa nhiều.

Đóng vai trò “trung gian hòa giải” có thể là nhóm Minsk do Nga, Pháp và Mỹ chủ trì. Trong đó, vai trò của Nga được cho là quan trọng nhất, vì Nga có quan hệ với cả hai bên, đã nhiều lần dàn xếp ngừng bắn thành công. Nga muốn giữ ổn định vùng Caucasus và nâng cao vị thế thông qua dàn xếp cuộc chiến giữa Armenia và Azerbaijan, nhưng ra tay vào thời điểm nào và theo cách nào cũng là việc phải tính toán.

Trước mắt, Armenia và Azerbaijan cần ngừng bắn. Tiếp theo là đàm phán do Nga và Nhóm Minsnk làm “trung gian hòa giải”, nhằm tìm kiếm thỏa thuận mà cả Armenia và Azerbaijan không cảm thấy bị mất mặt. Có thể thỏa thuận duy trì Nagorno-Karabakh theo hình thức khu tự trị lâm thời, do một Hội đồng điều hành gồm đại diện của các cộng đồng dân cư, đại diện hai nước quản lý; dưới sự giám sát quốc tế, bảo đảm lợi ích chính đáng, hài hòa của cư dân, của cả Armenia và Azerbaijan.

Các bước tiếp theo sẽ quyết định thông qua đàm phán, thương lượng, điều chỉnh yêu sách. Con đường giải quyết triệt để vấn đề Nagorno-Karabakh còn lâu dài, nhiều phức tạp.