Đâu là toan tính thực sự của Thổ Nhĩ Kỳ khi mua S-400?

Nền công nghiệp tự thân

Cho đến khi Thổ Nhĩ Kỳ tiếp nhận các chuyến hàng đầu tiên của hệ thống phòng không S-400 vào đầu tháng này, nhiều người vẫn cho rằng hợp đồng mua vũ khí Nga chỉ là một chiến thuật để Thổ Nhĩ Kỳ đàm phán các điều khoản có lợi về mua sắm hệ thống phòng không Patriot của Mỹ. Thế nhưng đến nay, có thể thấy rõ đây không phải là mục đích của Thổ Nhĩ Kỳ. Hiện tại, Thổ Nhĩ Kỳ đã bị loại ra khỏi chương trình phát triển máy bay F-35, và nhiều người đang đặt ra câu hỏi tại sao Thổ Nhĩ Kỳ chấp nhận từ bỏ chương trình máy bay hiện đại để đổi lấy S-400 trong khi trước đó Mỹ đã đề xuất bán cho Ankara hệ thống Patriot.

Đối với Thổ Nhĩ Kỳ, mua S-400 không chỉ là sở hữu một hệ thống phòng thủ mà còn liên quan đến việc xây dựng năng lực quốc phòng của riêng nước này. Kể từ đầu những năm 1980, Thổ Nhĩ Kỳ đã cố gắng phát triển nền công nghiệp tự thân, quan tâm đến yêu cầu chuyển giao công nghệ đi kèm với việc mua vũ khí để học cách phát triển các hệ thống tương tự trong nước.

Mặc dù Mỹ sẵn sàng bán cho Thổ Nhĩ Kỳ hệ thống Patriot, thế nhưng quy định không chuyển giao công nghệ là một phần của thỏa thuận. Thổ Nhĩ Kỳ đã ký thỏa thuận mua S-400 với Nga trước thời điểm Mỹ thông qua Đạo luật Trừng phạt năm 2017, trong đó có thể áp đặt trừng phạt thứ cấp Thổ Nhĩ Kỳ vì mua sản phẩm quốc phòng của Nga. Một số nguồn tin cho rằng, Thổ Nhĩ Kỳ mua vũ khí của Moscow để làm hài lòng người Nga sau khi nước này bắn hạ máy bay Nga gần biên giới Syria - Thổ Nhĩ Kỳ năm 2015. Một tháng trước vụ việc này, Mỹ và Đức đã rút các hệ thống phòng thủ tên lửa khỏi Thổ Nhĩ Kỳ, động thái Ankara xem là thiếu trách nhiệm từ các đồng minh NATO đối với các thách thức mà Thổ Nhĩ Kỳ đang đối mặt vào thời điểm đó.

Tuy nhiên, câu hỏi quan trọng hơn là tại sao Thổ Nhĩ Kỳ chấp nhận mạo hiểm với vị trí của nước này trong NATO - một liên minh đã bảo vệ nước này khỏi kẻ thù lâu nay là Nga, để mua một hệ thống vũ khí trong khi hệ thống thay thế đã xuất hiện? Câu trả lời nằm ở việc Thổ Nhĩ Kỳ ngày càng sẵn sàng theo đuổi lợi ích riêng, thậm chí chấp nhận những thiệt hại trong quan hệ với các đồng minh NATO.

Đơn phương hành động

Trong vài năm qua, quan hệ giữa Mỹ và Thổ Nhĩ Kỳ căng thẳng. Việc Mỹ ủng hộ Các lực lượng Dân chủ Syria (SDF), chủ yếu bao gồm các nhóm tay súng người Kurd được Các đơn vị bảo vệ nhân dân (YPG) của người Kurd hậu thuẫn, đã gây quan ngại sâu sắc cho Thổ Nhĩ Kỳ, quốc gia xem YPG là cánh tay nối dài của đảng Công nhân người Kurd (PKK) có căn cứ tại Thổ Nhĩ Kỳ.

Một trong những mâu thuẫn nghiêm trọng nhất giữa Ankara và Washington là về vấn đề Giáo sỹ người Thổ Nhĩ Kỳ Fethullah Gulen, người bị Thổ Nhĩ Kỳ cáo buộc đứng sau âm mưu đảo chính thất bại năm 2016. Do Mỹ nhiều lần từ chối yêu cầu trục xuất vị giáo sỹ trên, Thổ Nhĩ Kỳ cho rằng Mỹ có thể đã đóng một vai trò trong cuộc đảo chính này. Washington chắc chắn đã ngăn chặn các nỗ lực của Ankara trong việc phá bỏ mạng lưới Gulen. Bên cạnh đó, Mỹ cũng chỉ trích Thổ Nhĩ Kỳ về các hoạt động thăm dò khí đốt đang diễn ra tại Đông Địa Trung Hải và một bức tranh rộng hơn đang hình thành: Cả Mỹ và Thổ Nhĩ Kỳ đều không hành động vì lợi ích của bên còn lại. Do đó, Ankara có thể nhận thấy có nhiều lợi ích hơn nếu hành động đơn phương thay vì theo định hướng của phía Washington.

Việc mua S-400 có lẽ là một dấu chấm trên lộ trình hướng tới một mục đích quan trọng hơn của Ankara: Chính sách đối ngoại độc lập. Mục đích lâu dài này đã hiện hữu sau cuộc xâm lược của Thổ Nhĩ Kỳ năm 1974 vào Cyprus, sau đó Mỹ áp đặt cấm vận vũ khí đối với Ankara. Tuy nhiên, tại thời điểm đó, Thổ Nhĩ Kỳ là một đồng minh chủ chốt trong NATO, tạo thành một trong những liên kết phía Nam để kiềm chế Liên Xô. Từ đầu những năm 1980, Thổ Nhĩ Kỳ bắt đầu tập trung hơn vào phát triển nền công nghiệp quân sự nội địa, vì vậy nước này dần hạn chế phụ thuộc vào nhập khẩu vũ khí từ bên ngoài.

S-400 là một phần trong chiến lược lớn đa dạng hóa nguồn cung vũ khí của Thổ Nhĩ Kỳ, không phải là một dấu hiệu về xây dựng liên minh chiến lược giữa Ankara và Moscow. Dù vậy, Thổ Nhĩ Kỳ đã gia tăng hợp tác với Nga dù hai nước có lịch sử đối đầu lâu dài. Thương mại giữa hai nước tăng nhanh, Nga là nhà cung cấp khí đốt tự nhiên lớn nhất của Thổ Nhĩ Kỳ. Ankara cũng chấp nhận sự hiện diện hợp pháp của Nga tại Syria khi ngồi vào bàn đàm phán với Nga về Syria.

Tuy nhiên, Ankara và Moscow chưa hẳn là "những người bạn". Trước đó không lâu, Thổ Nhĩ Kỳ bắn hạ một máy bay chiến đấu Nga vượt qua biên giới Syria vào lãnh thổ nước này. Hai nước vẫn đang hậu thuẫn các bên đối địch nhau trong xung đột tại phía Bắc Syria, Nga hậu thuẫn Tổng thống Assad trong khi Thổ Nhĩ Kỳ hậu thuẫn các lực lượng đối lập. Một số nhà quan sát còn đoán rằng, Thổ Nhĩ Kỳ theo đuổi thương vụ S-400 chỉ bởi vì Nga đe dọa để Tổng thống Assad tiến hành một chiến dịch phản công nhằm vào thành phố Idlib, chiến dịch có thể dẫn tới hàng chục nghìn người tị nạn chạy sang Thổ Nhĩ Kỳ.