Khi căng thẳng Armenia-Azerbaijan bùng phát

Tuần qua, cuộc tranh chấp biên giới - lãnh thổ dai dẳng nhất lịch sử thế giới ở dãy núi Caucasus (Kavkaz) lại nóng lên, khiến 20 người thiệt mạng trong cuộc đọ súng ở biên giới giữa Armenia và Azerbaijan, theo tờ Financial Times.

Bạo lực leo thang

Các cuộc giao tranh nổ ra vào ngày 12/7, cách vùng tranh chấp Nagorno-Karabakh 300km về phía Bắc và kéo dài đến tận ngày 15/7. Xung đột ban đầu chỉ là những cuộc đấu súng nhỏ, rồi dần trở thành các cuộc nã pháo vào lãnh thổ của nhau và sử dụng các khí tài quân sự công nghệ cao như máy bay không người lái.

Các cuộc giao tranh cũng đã để lại thương vong. Ngày 14/7, hãng thông tấn APA của Azerbaijan dẫn lời Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Azerbaijan Kerim Veliyev cho biết hai sĩ quan cao cấp, Thiếu tướng Polad Hashimov và Đại tá Ilgar Mirzayev, đã thiệt mạng. Ngoài ra, 11 binh sĩ nước này cũng đã thiệt mạng

Trong khi đó, Bộ Quốc phòng Armenia cho biết, hai cảnh sát và ba binh sỹ của nước này đã bị thương trong các vụ tấn công bằng đạn pháo do Azerbaijan thực hiện. Giới chức Armenia còn cho hay, máy bay không người lái của Azerbaijan đã phát động một cuộc tấn công vào thị trấn Berd thuộc tỉnh Tuvush, nhằm vào cơ sở hạ tầng dân sự, đồng thời cáo buộc Azerbaijan triển khai pháo binh gần làng Dondar Gushchu ở quận Tovuz, cách khu vực biên giới khoảng 10 km.

Hiện vẫn chưa rõ nguyên nhân chính dẫn đến cuộc giao tranh này khi cả hai nước đều cáo buộc lẫn nhau đã “châm ngòi” cho sự leo thang bạo lực. Bộ Quốc phòng Azerbaijan tuyên bố đã đẩy lui cuộc tiến công của quân đội Armenia thực hiện từ vùng Tavush của nước này vào Tovuz của Azerbaijan, trong khi chính quyền Erevan cáo buộc lực lượng của Baku bắn đạn pháo nhằm chiếm giữ các vị trí của Armenia.

Tuy nhiên, theo ông Zaur Shiriyez, nhà phân tích tình hình Caucasus của Tổ chức Khủng hoảng Quốc tế, bạo lực leo thang tại khu vực có thể bắt đầu từ một sự cố nhỏ do hai quốc gia đã mất niềm tin vào tiến trình xây dựng hòa bình đa quốc gia kéo dài hàng thập kỷ. Chỉ một tuần trước đó, Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliev chỉ trích mạnh mẽ các cuộc đàm phán nhằm giải quyết tranh chấp với Armenia. Theo Azerbaijan, các cuộc đàm phán dường như chỉ nhằm duy trì hiện trạng, là các lực lượng Armenia chiếm giữ Nagorno-Karabakh, vùng lãnh thổ được quốc tế công nhận là một phần của Azerbaijan.

Mâu thuẫn lịch sử

Tranh chấp Nagorno-Karabakh là một cuộc xung đột lãnh thổ và sắc tộc giữa hai quốc gia Azerbaijan và Armenia liên quan tới vùng Nagorno-Karabakh, nằm ở phía Nam Caucasus, giữa vùng hạ Karabakh và Zangezur, với địa hình là đồi núi và rừng, có diện tích 8.223 km2.

Căng thẳng giữa hai nước thậm chí đã có từ đầu thế kỷ XX. Ngay sau Cách mạng tháng Mười Nga, Azerbaijan và Armenia giành được độc lập và cùng tuyên bố chủ quyền đối với vùng Nagorno-Karabakh. Ngoài chiến tranh giữa hai nước, còn có cuộc chiến giữa quân đội Azerbaijan và những người Armenia ở Nagorno-Karabakh chủ trương ly khai.

Thế nhưng từ khi hai nước trở thành các nước cộng hòa thành viên của nước Nga Xô viết (năm 1920), các căng thẳng này dịu đi trong một thời gian dài. Nagorno-Karabakh được hưởng quy chế khu tự trị và nằm trong nước Cộng hòa XHCN Xô viết Azerbaijan. Như vậy với quá trình hình thành nước Nga Xô viết và sau đó là Liên Xô, mâu thuẫn tại Nagorno-Karabakh tạm lắng đi.

Các cuộc xung đột nổ ra không bao lâu sau khi Quốc hội Nagorno-Karabakh, một tỉnh tự trị thuộc Azerbaijan, bỏ phiếu ủng hộ việc gia nhập Armenia ngày 20/2/1988. Tuyên bố ly khai khỏi Azerbaijan là kết quả của sự bất bình kéo dài từ phía cộng đồng người Armenia ở Nagorno-Karabakh.

Việc Liên bang Xô viết sụp đổ vào năm 1991 đã dỡ bỏ những rào cản cuối cùng ngăn cản hai phía Armenia và Azerbaijan tiến hành một cuộc chiến tổng lực. Một tháng trước đó, Quốc hội Azerbaijan bãi bỏ hiện trạng của Karabakh là một tỉnh tự trị, đổi tên thủ phủ của khu vực này thành “Xankandi”. Ngược lại, một cuộc trưng cầu dân ý diễn ra ở Karabakh, với người Armenia bỏ phiếu áp đảo ủng hộ độc lập. Ngày 6/1/1992, vùng này tuyên bố độc lập từ Azerbaijan.

Thậm chí, từ năm 1991-1994, đối đầu giữa hai nước láng giềng đã leo thang thành hành động quân sự trên diện rộng nhằm giành quyền kiểm soát tại khu vực tranh chấp. Sau sáu năm chiến tranh ác liệt, cả hai phía đều đã sẵn sàng ký lệnh ngưng bắn và trả lại hiện trạng cũ cho Nagorno-Karabakh. Cuộc chiến này, Azerbaijan được cho là thất bại sau khi đã cạn kiệt nguồn nhân lực phải nhờ vào Nga đưa ra giải pháp ngưng bắn. Tuy nhiên, tình trạng bạo lực vẫn tiếp diễn nhưng ở mức độ nhỏ hơn.

Vẫn còn bế tắc

Nhằm xoa dịu tình hình, các cuộc đối thoại nhằm tìm kiếm giải pháp cho vấn đề Nagorno-Karabakh đã được tổ chức từ năm 1992 với sự trung gian của nhóm Minsk thuộc Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE), cùng vai trò tham gia của Nga, Pháp, Mỹ, Belarus, Đức, Italy, Thụy Điển, Phần Lan và Thổ Nhĩ Kỳ, tuy nhiên xung đột vẫn nhiều lần tái diễn.

Kể từ năm 2008, Azerbaijan và Armenia đã tổ chức hơn 10 cuộc gặp cấp cao để giải quyết vấn đề này song chưa tìm được giải pháp do cả hai đều coi vùng lãnh thổ tranh chấp thuộc chủ quyền của mình và không chấp nhận các phương án hòa giải được đưa ra.

Bởi các cuộc đàm phán hòa bình vẫn bị đình trệ, và cộng đồng quốc tế không mấy hứng thú với việc khôi phục chúng, việc sử dụng vũ lực ngày càng trở nên phổ biến tại mặt trận này. Tháng 4/2016, một cuộc giao tranh dữ dội nữa lại tiếp tục nổ ra khiến khoảng 50 người thiệt mạng trong bốn ngày.

Hiện Nga đang là quốc gia sẵn sàng đứng ra làm trung gian để hóa giải tranh chấp trong quan hệ song phương Armenia-Azerbaijan. Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov đã nhanh chóng có cuộc điện đàm với người đồng cấp Armenia Zograb Mnatsakanyan và Azerbaijan Elamr Mamedyarov, kêu gọi các bên xung đột ngay lập tức chấm dứt các hành vi thù địch và tỏ ra kiềm chế.

Tuy nhiên, nguy cơ về một cuộc xung đột quân sự toàn diện hoàn toàn có thể nổ ra nếu tình hình không sớm được kiểm soát. Về mặt quân sự, phần lớn trang bị khí tài của quân đội hai nước đều có nguồn gốc Nga với đặc tính kỹ chiến thuật tương đương nhau. Lục quân Azerbaijan có quân số lớn hơn (khoảng 56.000 người) so với Armenia (khoảng 45.000 người), nhưng giới chuyên gia cho rằng điều đó không phải là yếu tố quyết định chiến thắng.

Không quân Azerbaijan sở hữu khoảng 106 máy bay chiến đấu các loại, trong đó có 13 chiếc MiG-29, 11 cường kích Su-25. Đặc biệt Azerbaijan mua khoảng 34 máy bay không người lái (UAV) của Israel cho nhiệm vụ trinh sát. Ngoài ra, hãng AZAD thuộc nhà thầu Sharq của Azerbaijan còn tự sản xuất được loại UAV cảm tử có thể mang bom nặng khoảng 2 kg.

Trong khi đó, chiến đấu cơ mạnh nhất của Armenia hiện nay là tiêm kích Su-30SM (không có số liệu chính xác về số lượng). Không quân Armenia không quá mạnh với 15 cường kích Su-25, nhưng năng lực phòng không của Armenia, bao gồm hệ thống phòng không tầm xa S-300, tầm trung có S-75 Dvina, S-125 Pechora là một thách thức lớn đối với phi đội tiêm kích của Azerbaijan.

Cuộc đối đầu trực tiếp vừa qua tại biên giới Armenia-Azerbaijan được cho là hiếm khi xảy ra. Nơi xảy ra đụng độ cũng nằm cách xa khu vực lãnh thổ tranh chấp Nagorno-Karabakh. Điều này cho thấy, bất đồng giữa hai nước không chỉ liên quan Nagorno-Karabakh. Căng thẳng giữa hai quốc gia vùng Caucasus này bùng phát, gây lo ngại về sự bất ổn trong khu vực với sự can thiệp từ nhiều nước, do Armenia lâu nay được Nga hỗ trợ, trong khi đó, Azerbaijan nhận được sự hậu thuẫn của Thổ Nhĩ Kỳ và có “bóng dáng” của Mỹ.