Kỳ II: Quyền tự do đi lại thời Covid-19 - cam kết và hành động

Câu chuyện về quyền tự do đi lại

Từ lâu, quyền tự do đi lại đã được xem là một phần không thể thiếu trong các quyền tự do, theo đó, công dân hoặc người nước ngoài có mặt hợp pháp được phép tự do di chuyển trong một quốc gia, rời khỏi hoặc trở về quốc gia mà họ có quốc tịch.

Một trong những văn bản pháp luật đầu tiên trên thế giới đề cập quyền này là Đại hiến chương Magna Carta của Anh năm 1215, đảm bảo cho các thương nhân trong và ngoài nước, trừ một số trường hợp ngoại lệ, có quyền rời khỏi hoặc đến nước Anh, ở lại và đi qua nước Anh.

Về mặt luật pháp quốc tế, lần đầu tiên quyền tự do đi lại được ghi nhận tại Điều 13 Tuyên ngôn nhân quyền quốc tế (UDHR) năm 1948, theo đó quyền tự do đi lại bao gồm: quyền tự do đi lại trong nước; quyền tự xuất cảnh/di cư; quyền nhập cảnh/nhập cư. Người nước ngoài, nếu sinh sống hay có mặt hợp pháp ở một quốc gia, có quyền tự do đi lại trong phạm vi lãnh thổ nước đó mà không bị ngăn chặn hay cản trở tùy tiện.

Quyền tự do đi lại có ý nghĩa quan trọng vì 4 lý do chính. Thứ nhất, nó tạo tiền đề để một cá nhân hưởng thụ các quyền dân sự, chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa khác. Thứ hai, tự do đi lại của cá nhân là điều kiện để thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội của các quốc gia. Thứ ba, tự do đi lại là một phần quan trọng của sự hợp tác giữa các quốc gia, bởi sự giao lưu, trao đổi về thông tin, kiến thức sẽ làm tăng cường hiểu biết giữa người dân của những nền văn hóa khác nhau, phá vỡ định kiến, xây dựng tình đoàn kết, thúc đẩy hòa bình, các giá trị nhân văn và thịnh vượng chung của các dân tộc. Thứ tư, hạn chế bất hợp lý quyền tự do đi lại không chỉ làm tổn hại đến quyền con người của các cá nhân, mà còn cản trở sự phát triển về mọi mặt xã hội.

Chính vì lý do đó, quyền tự do đi lại được ghi nhận và bảo vệ từ rất sớm trong hiến pháp và pháp luật của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam.

Cam kết và hành động

Tại Việt Nam, quyền tự do đi lại được ghi nhận với tư cách là quyền cơ bản của con người, công dân tại điều 23 Hiến pháp năm 2013: “Công dân có quyền tự do đi lại và cư trú ở trong nước, có quyền ra nước ngoài và từ nước ngoài về nước”. Nội dung này là tương đồng với văn bản về quyền con người của luật pháp quốc tế. Quy định về đi lại, cư trú của công dân Việt Nam và người nước ngoài ở Việt Nam được đề cập cụ thể tại Bộ luật Dân sự, Luật Quốc tịch, Luật Đầu tư, Luật Cư trú và các văn bản pháp luật khác liên quan. Ngoài ra, Chính phủ Việt Nam đã ký kết 78 hiệp định và thỏa thuận song phương về miễn thị thực cho công dân các nước và vùng lãnh thổ, hiệp định biên giới các nước láng giềng, tạo điều kiện thuận lợi cho công dân qua lại.

Quan trọng hơn, trong đại dịch Covid-19, dù gặp nhiều khó khăn, song Đảng, Nhà nước đã, đang và sẽ nỗ lực hết mình đảm bảo những cam kết, nghĩa vụ quốc tế đó.

Đầu tiên, trong bối cảnh đại dịch Covid-19 chưa được kiểm soát, quyết định tiến hành giãn cách xã hội toàn quốc của Thủ tướng Chính phủ từ ngày 1-30/4 là cần thiết, phù hợp với luật pháp quốc tế, luật pháp Việt Nam và đảm bảo quyền tự do đi lại của người dân.

Về mặt luật pháp quốc tế, điều 12 Công ước Quốc tế về các Quyền dân sự và chính trị (ICCPR) năm 1966 có ghi nhận rằng quyền tự do đi lại có thể phải chịu “…những hạn chế do luật định và là cần thiết để bảo vệ an ninh quốc gia, trật tự công cộng, sức khỏe hoặc đạo đức xã hội hoặc các quyền tự do của người khác”.

Về mặt luật pháp Việt Nam, khoản 2, điều 14 Hiến pháp năm 2013 ghi rõ: “Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng”. Quyền tự do đi lại là thành tố quan trọng trong quyền con người và trong bối cảnh “sức khỏe cộng đồng” bị đe dọa bởi đại dịch Covid-19, quyết định của Thủ tướng Chính phủ là kịp thời và cần thiết, ngăn chặn sự lây lan của đại dịch.

Quan trọng hơn, nó đã nhận được sự ủng hộ của người dân, bởi họ nhận thức rõ tác động của đại dịch Covid-19 và tầm quan trọng của kiểm soát sự lây lan trong cộng đồng. Khẩu hiệu “Ở nhà là yêu nước”, khuyến khích đeo khẩu trang và rửa tay, cùng nhiều câu chuyện thú vị trong thời gian giãn cách xã hội, cảm thông và chia sẻ với những người tuyến đầu chống dịch là minh chứng rõ nét cho điều đó.

Thứ hai, Đảng và Nhà nước cũng đặc biệt quan tâm và đã có biện pháp quản lý chặt công tác xuất nhập cảnh trong thời gian có dịch. Theo đó, ngày 17/3, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo Việt Nam tạm dừng cấp thị thực cho người nước ngoài nhập cảnh Việt Nam trong 30 ngày, bắt đầu kể từ 0 giờ ngày 18/3. Điều này là phù hợp với luật pháp quốc tế, khi theo Bình luận chung số 27 của Ủy ban Nhân quyền năm 1999 về Cụ thể hóa điều 12 ICCPR, việc cho phép nhập cảnh và tư cách “hợp pháp” của người nước ngoài trên lãnh thổ quốc gia phụ thuộc vào quy định pháp luật và nghĩa vụ quốc tế của quốc gia đó.

Về mặt luật pháp Việt Nam, điều này là hoàn toàn khả thi khi quyền tự do đi lại không phải là quyền tuyệt đối và có thể bị hạn chế “trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng.”

Đáng chú ý, chiều ngày 2/8 trong cuộc họp giữa Thường trực Chính phủ với các tỉnh, thành phố trên toàn quốc về phòng chống dịch Covid-19, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo kiểm tra nghiêm ngặt các cơ sở lưu trú, xử lý nghiêm các trường hợp nhập cảnh và lưu trú trái phép theo đường mòn, lối mở, đặc biệt là các đường dây đưa người nước ngoài vào Việt Nam trái phép, bởi nó vi phạm pháp luật Việt Nam và quốc tế, tiềm ẩn nguy cơ lây lan đại dịch Covid-19, đe dọa tới quyền được sống, quyền tự do đi lại của người dân Việt Nam.

Thứ ba, Đảng và Nhà nước đang tích cực đưa công dân Việt Nam có hoàn cảnh khó khăn về nước an toàn. Hành động này không chỉ tuân thủ cam kết đảm bảo quyền nhập cảnh của mỗi công dân, được đề cập trong Hiến pháp năm 2013 và các văn bản luật pháp quốc tế, mà còn thể hiện tinh thần nhân văn của Đảng, Nhà nước và nhân dân Việt Nam đối với những người con xa xứ.

Mới đây, ngày 29/7, Đại sứ quán Việt Nam tại Angola (kiêm nhiệm Guinea Xích đạo) và hãng Hàng không quốc gia Việt Nam đã phối hợp với phía sở tại đưa 219 công dân hồi hương, trong đó có 129 người được xác định mắc Covid-19. Tính đến ngày 25/7, Việt Nam đã tổ chức hơn 60 chuyến bay, đưa hơn 15.000 người Việt có hoàn cảnh khó khăn ở 48 quốc gia và vũng lãnh thổ về nước an toàn.

Thời gian tới, Đảng và Nhà nước sẽ tiếp tục đảm bảo các quyền cơ bản của công dân, trong đó có quyền tự do đi lại trên cơ sở pháp luật Việt Nam và pháp luật quốc tế, đóng góp vào hòa bình, ổn định, thịnh vượng và phát triển của cộng đồng quốc tế, vì một thế giới vắng bóng Covid-19.

(Còn tiếp)