Thượng đỉnh NATO: Tránh đối đầu, cầu đối thoại

Có nỗi lo sợ này bởi tại Thượng đỉnh NATO năm 2018, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã không ngớt lời chỉ trích các đồng minh châu Âu vì chưa đáp ứng được mức đóng góp 2% GDP cho ngân sách của NATO như đã cam kết. Ông chủ Nhà Trắng cũng chĩa mũi dùi vào Đức, khẳng định dự án hợp tác xây dựng đường ống dầu Nord Stream 2 giữa Washington và Berlin sẽ ảnh hưởng tiêu cực tới an ninh của NATO.

Một quan chức NATO nhận định: “Mọi người đã bị ám ảnh. Không ai muốn đối mặt với trải nghiệm đó một lần nữa – đặc biệt là người Đức”. Đây rõ ràng là điều không ai muốn lặp lại vào ngày sinh nhật kỷ niệm 70 năm thành lập khối. Tuy nhiên, tránh khỏi kịch bản tăm tối này là không hề dễ dàng trong bối cảnh quan hệ giữa các thành viên NATO, đặc biệt giữa Mỹ và phần còn lại, đang gập ghềnh hơn bao giờ hết, đe dọa tới tồn tại toàn khối.

Từ “chết não” tới “bớt cần”

Nhận định trên không hề bi quan nếu nhìn thẳng vào diễn biến thời gian qua về NATO. Ngày 7/11, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron nhận xét NATO đang “chết não” khiến nhiều đồng minh trong NATO “nhướng mày”. Thứ nhất, bất đồng, xung khắc lợi ích và bế tắc chiến lược trong nội bộ, đặc biệt giữa Mỹ với các thành viên khác trầm trọng đến mức khiến NATO gặp khủng hoảng về vai trò và ảnh hưởng, sức mạnh và lý do tồn tại. Thứ hai, NATO cần thay đổi cơ bản về mọi phương diện để thích ứng với cam kết suy giảm, vai trò NATO trong chiến lược của Mỹ.

Thứ ba, ông Macron muốn các nước châu Âu tự chủ hơn về đảm bảo an ninh để bớt phụ thuộc vào Mỹ, tạo cơ hội cho Pháp khôi phục vai trò, vị thế và ảnh hưởng chính trị thế giới từng có ở châu Âu. Nếu không được cải cách cơ bản và nhanh chóng về định hướng chiến lược, tổ chức và cơ cấu, sự tan rã của khối chỉ là chuyện sớm muộn. Trạng thái chia năm sẻ bảy này đã dần được thể hiện khi NATO bất lực trong việc ngăn cản Thổ Nhĩ Kỳ, thực hiện chiến dịch tấn công tại Syria.

Giữa tháng Mười, ông Macron đã cụ thể hóa thêm chủ ý về làm cho Liên minh châu Âu (EU) độc lập hơn với NATO về quốc phòng, nhằm giải quyết vấn đề an ninh của các quốc gia EU không thuộc NATO hay tránh trường hợp bị phủ quyết. Như vậy, NATO giờ chỉ còn là “điều kiện cần”, không còn là “điều kiện đủ” để đảm bảo an ninh cho EU nữa.

Ông Trump, dù không thẳng thắn như ông Macron, lại là nhân tố khiến mọi người dè chừng hơn cả. Nếu như tuyên bố của nhà lãnh đạo Pháp mang tính đóng góp vào sự tồn vong của NATO thì phát ngôn của Tổng thống Mỹ đang thúc đẩy điều ngược lại. Từ thượng đỉnh NATO năm 2018 đến nay, ông Trump đã nhiều lần kêu gọi các thành viên tăng cường đóng góp, đạt định mức 2% GDP như cam kết.

Mới đây, hai đồng minh khác của Mỹ tại Đông Bắc Á là Nhật Bản và Hàn Quốc đã “tái mặt” khi Tổng thống Mỹ, thông qua chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng tới châu Á tuầnqua, kêu gọi Seoul và Tokyo tăng 5 lần đóng góp cho sự hiện diện của quân đội Mỹ tại đây. Do đó, vấn đề chi phí đóng góp cho NATO chắc chắn sẽ được ông Trump đề cập tại Thượng đỉnh NATO tới.

Tìm lại thế xưa

Trong cái thế vừa bị chia năm sẻ bảy, vừa phải đối mặt với những thách thức mới như sự trỗi dậy của Nga – Trung Quốc, khủng bố, an ninh mạng, NATO cần một Thượng đỉnh thành công.

Thứ nhất, NATO cần nỗ lực hàn gắn những bất đồng về lập trường, rạn nứt trong quan hệ giữa các quốc gia thành viên. NATO nói chung và lãnh đạo nước thành viên nói riêng sẽ cố gắng không đề cập vấn đề gây tranh cãi như đóng góp vào ngân sách quốc phòng của khối, đặc biệt trong những cuộc gặp có sự hiện diện của Tổng thống Mỹ Trump. NATO cũng dự kiến công bố số liệu tích cực, cho thấy các nước thành viên đang cố gắng đáp ứng định mức đóng góp 2% GDP và dự kiến sẽ hoàn thành chỉ tiêu vào năm 2024, để xoa dịu ông chủ Nhà Trắng.

Thứ hai, một số nội dung khác dự kiến được thảo luận là tình hình an ninh thế giới, nỗ lực chống khủng bố và an ninh không gian. Đây đều là những chủ đề có thể đạt được đồng thuận chung và nhận được sự quan tâm tích cực của Mỹ. Năm ngoái, ông Trump đã thành lập lực lượng không gian Mỹ, song vai trò và chiến lược của bộ phận này vẫn chưa rõ ràng. Đây có thể là dịp cho ông chủ Nhà Trắng làm rõ hơn quyết định kỳ lạ này. Hợp tác chống khủng bố cũng là lĩnh vực các nước có thể tăng cường hợp tác, trong bối cảnh tàn dư của Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng vẫn tiếp tục là mối nguy hiểm khó lường, đặc biệt với các quốc gia châu Âu.

Thứ ba, thượng đỉnh NATO lần này có lịch trình ngắn hơn so với các năm khác khi nhấn vào yếu tố kỷ niệm. Tối ngày 3/12, lãnh đạo các nước sẽ tham dự yến tiệc do Nữ hoàng Elizabeth chủ trì tại Điện Buckingham. Phiên làm việc kéo dài ba tiếng bắt đầu vào sáng ngày 4/12, trước khi Tổng Thư ký NATO Jens Stoltenberg tổ chức họp báo vào đầu giờ chiều. Lãnh đạo các quốc gia thành viên sẽ không ăn trưa chung và có thể thực hiện lịch trình cá nhân. Lịch trình ngắn nhưng thoải mái như vậy ít nhiều cũng làm giảm rủi ro đến từ Tổng thống Trump, người được biết đến với những phát ngôn bất ngờ, hướng tới làm giảm căng thẳng giữa các nước thành viên thông qua hoạt động giao lưu bên lề.

Dù vậy, “mưu sự tại nhân, hành sự tại thiên” – hiệu quả những sắp đặt khéo léo của NATO trong hàn gắn quan hệ giữa các thành viên, kết dính những mẩu rời rạc để cùng đối phó thách thức, hướng về tương lai chỉ có thể được kiểm chứng bằng kết quả của Thượng đỉnh ngày 3/12 tới.